Program PSL „Wyzwolenie”

[1921]

CELE POLITYCZNE

1. Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” powstało dla wyzwolenia ojczyzny naszej spod przemocy najeźdźców i spod panowania uprzywilejowanego wstecznictwa – stąd jego nazwa. Obecnie głównym celem naszego stronnictwa jest utrwalenie i obrona niezawisłości Polski przez zaprowadzenie w niej rządów szczerze ludowych.

Państwo polskie obejmować winno wszystkie ziemie, na których większość mieszkańców stanowią Polacy. Gdyby nawet przemoc wydarła Polsce jakieś ziemie z ludnością w całości lub w większości swej polską, żadne pod przymusem podpisane układy, żadne inne względy uboczne nie mogą nas skłonić do zapomnienia o losie braci naszych, którzy z nami chcą żyć i pracować.
Ta ludność niepolska, która wskutek wielkiego pomieszania narodowości na kresach znajdzie się w obrębie państwa polskiego, używać winna wszelkiej wolności w rozwoju swojej kultury narodowej i korzystać z możliwie największych ułatwień w szkołach, urzędach i sądach dla posługiwania się swoim językiem; tam zaś, gdzie siedzi bardziej zwartą masą, winna korzystać z autonomii terytorialnej.
Ze wszystkimi sąsiadami swymi Polska winna starać się żyć w zgodzie i przyjaźni. Szczególnie z państwami, które powstały na gruzach państw dawnych zaborców naszych łączyć nas winny stosunki braterskiej życzliwości; z państwami zaś, leżącymi na obszarze dawnego Księstwa Litewskiego – związek jak najściślejszy. Żadnemu jednak z tych państw Polska nie powinna przyjaźni swej ani związku ze sobą narzucać przymusem. Nie jest wolnym istotnie ten, kto u innych nie potrafi wolności szanować.
Polska Ludowa nie może być państwem zaborczym. Nie poparlibyśmy przeto żadnej wojny, rozpoczętej w imię urojonych korzyści naszego państwa, wojny bowiem uważamy za klęskę i zakałę ludzkości; tym bardziej przeciwstawiamy się wojnie toczonej w obronie interesów jakiejś klasy: obszarników, bankierów, bogaczy. W obronie jednak wolności ojczyzny gotowi będziemy zawsze oddać swoje życie i mienie w ofierze, jakeśmy to dotąd czynili.
W obecnych stosunkach międzynarodowych, gdzie, niestety, rządzi dotychczas nie sprawiedliwość, lecz przemoc, widzimy konieczność utrzymania stałej siły zbrojnej do obrony granic i całości Polski. Chcemy jednak w armii naszej widzieć tylko istotnych obrońców ojczyzny, a nie ostoję reakcji, gotową do usług policyjnych i wynoszącą się nad innych obywateli. Najlepszą obronę kraju widzimy w rozpowszechnieniu wiadomości wojskowych wśród ludu i przyuczeniu go do władania bronią w organizacjach strzeleckich. Służba w wojsku ograniczoną być winna do czasu niezbędnego do wyszkolenia rekruta. Wszyscy obywatele, bez względu na pochodzenie i stan majątkowy winni w niej być traktowani, poza tym, czego służba wymaga, na prawach wolnych i równych obywateli.
Polska winna być Rzecząpospolitą, że zaś głównym i niewyczerpanym źródłem, z którego czerpać można siły do utrwalenia jej mocy, jest cnota obywatelska ludu pracującego, chcemy ludowi temu dać warunki najwszechstronniejszego rozwoju, Polska przeto winna być Rzecząpospolitą ludową. Wszelkim zakusom zaprowadzenia w Polsce monarchii lub utworzenia dyktatury sprzeciwiać się będziemy jak najbardziej stanowczo.
Jedynym źródłem wszelkiej w państwie władzy ma być wola całego narodu, wyrażana przez powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i stosunkowe [proporcjonalne] głosowanie. Dążyć będziemy do tego, aby ta wola ujawnić się mogła nie tylko przez wybory do sejmu, ale możliwie bezpośrednio, jasno i stanowczo, bądź to przez zasięganie opinii narodu w sprawach ważniejszych (referendum), bądź przez wybory sędziów i urzędników. Dla dokładniejszego zbadania woli narodu czas mandatu poselskiego winien być możliwie krótki, 2 do 3 lat, w razie zaś większego zatargu między stronnictwami w sejmie winny być rozpisane nowe wybory.
Jedynym ciałem prawodawczym ma być sejm jednoizbowy. Będziemy się jak najmocniej przeciwstawiali narzucaniu Polsce senatu, czy to w postaci izby panów z wirylistami-biskupami na czele, czy to w postaci złagodzonej „straży praw” lub senatu z powszechnych wyborów. Zabezpieczeniem od omyłek sejmu może być tylko regulamin, jaki sejm sam sobie nada.
Naczelnika państwa (prezydenta Rzeczypospolitej) obierać ma bezpośrednio cały naród, wybory bowiem przez ciała prawodawcze nie dawałyby temu najwyższemu przedstawicielowi państwa należytej powagi i prowadziłyby do targów partyjnych o tę godność.
Uważamy za jeden z najważniejszych czynników przy budowie państwa polskiego szeroki rozwój samorządu, możliwie samodzielnego w stosunku do biurokracji. Zdrowo i swobodnie rozwijający się samorząd przybliży nas do bezpośrednich rządów ludu. Będziemy wobec tego dokładali najusilniejszych starań, żeby z jednej strony rozwinąć wśród ludności przywiązanie do samorządu, nauczyć ją posługiwania się nim, wyrobić dzielnych pracowników samorządowych, z drugiej zaś strony ograniczyć nadzór władz rządowych do rozmiarów najniezbędniejszych. Za najbliższe cele w dążeniu do rozwoju samorządu uważamy: oddanie przewodnictwa w sejmikach i radach wojewódzkich przewodniczącym z wyboru, pozbawienie władz administracyjnych prawa zatwierdzania lub odrzucania wyborów na przewodniczących ciał samorządowych; wprowadzenie samorządu wojewódzkiego, jawność obrad ciał samorządowych, oparcie samorządów o powszechne, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne wybory i prawo sprzeciwu samorządów w stosunku do narzuconych im starostów i wojewodów.
Walczyć będziemy nieubłaganie, aż do zupełnej poprawy stosunków, z nieudolnością, nadużyciami i samowolą urzędników. Popierać będziemy tylko taki rząd, który, wynagradzając dostatnio urzędników, zmniejszy zarazem ich nadmiar, a przede wszystkim okiełzna ich wybryki i wpoi w nich przekonanie, że państwo powinno być opiekunem i doradcą rozwijającego się życia gospodarczego i kulturalnego, a nie jego ciemięzcą i wrogiem.

Obywatel, pokrzywdzony przez nadużycie, samowolę lub niedbalstwo urzędników lub sędziego, winien mieć ułatwioną możność dochodzenia na nim krzywd i strat swoich przed zwykłymi sądami. Oskarżony o nadużycie lub samowolę urzędnik, nie może się tłumaczyć rozkazem swojej zwierzchności. Szczególnie surowej odpowiedzialności podlegać winni urzędnicy i sędziowie, więżący obywateli bez dostatecznych powodów lub przetrzymujący ich w więzieniach bez wytaczania sprawy. Zasadniczo dążyć będziemy do zniesienia kary śmierci. Dążyć winniśmy do zasady obieralności urzędników, a przede wszystkim na razie sędziów, kiedy to będzie możliwym.

Obronę praw człowieka i obywatela w Polsce uważamy za jedno z najpierwszych zadań naszego stronnictwa. Nikt nie może być upośledzonym w prawach obywatelskich z powodu swojego stanu, wyznania lub narodowości, przy czym upośledzeniem jest stwarzanie przez prawo lub zwyczaj przywileju dla innego stanu, innego wyznania lub innej narodowości. Kobietom będziemy się starali zapewnić zupełną wolność rozporządzania własnym majątkiem.
Ani państwo, ani stronnictwa polityczne nie powinny mieszać się w sprawy religii, są to bowiem osobiste sprawy sumienia każdego z obywateli. Natomiast duchowieństwo powinno powstrzymać się od wprowadzania polityki do Kościoła, na ambony i do konfesjonału. Gdy ludowi trudno jest rozróżniać duchownego, który jest jego przeciwnikiem politycznym, rzeczą najsłuszniejszą jest pozbawienie duchownych prawa obejmowania godności poselskiej i urzędów samorządowych. Dla uniknięcia praktykowanego dziś zdzierstwa, opłaty za posługi duchowne ustalone być winny przez porozumienie rad parafialnych z duchownymi.

DZIAŁ OŚWIATOWY

Szkolnictwo

15. Szerzenie oświaty wśród ludu uważamy za niezbędny warunek zarówno zapewnienia mu należnych wpływów politycznych w państwie, jak i spełniania przez niego obowiązków swych względem Polski. Nauczanie i wychowanie winny mieć na celu doskonalenie człowieka oraz przygotowanie dobrego obywatela. Poza tym szkoła powinna być dla młodzieży ośrodkiem kultury, wychowania społecznego i przygotowaniem do pracy.

Dążymy do wprowadzenia w życie szkoły powszechnej, jednej dla wszystkich dzieci, bez różnicy stanu, narodowości i wyznania. Szkoła taka winna być równocześnie podstawą do szkoły średniej i zawodowej.
Nauczanie winno być bezpłatne na wszystkich stopniach i we wszystkich rodzajach szkół. Dzieciom zdolnym a niezamożnym państwo winno zabezpieczyć środki utrzymania przez czas trwania nauki w szkole średniej, wyższej i zawodowej.
Szczególną wagę przywiązujemy do zakładania państwowych i społecznych szkół zawodowych (rolniczych, rzemieślniczych itp.).
Za jedno z najpilniejszych zadań państwa uważamy wprowadzenie powszechnego nauczania i dążyć będziemy do najszybszego wprowadzenia w czyn ustawy o budownictwie szkół powszechnych. Obowiązek szkolny objąć powinien 7-letnią szkołę powszechną oraz naukę uzupełniającą ogólną lub zawodową do 18. roku życia włącznie.
Starać się będziemy, aby poziom szkolnictwa nie obniżał się przez powierzanie wykładów siłom niewykwalifikowanym. Układanie minimum programu nauczania oraz dozór nad sposobami nauczania i wychowania należy do państwa.
Poziom wykształcenia nauczycielstwa powinien być podniesiony jak najwyżej. Nauczycielstwo szkół powszechnych powinno mieć takie samo przygotowanie ogólnonaukowe i pedagogiczne jak nauczycielstwo szkół średnich oraz jednakową z nim ustawę o stosunkach służbowych i jednakowe uposażenie.
Społeczeństwo winno dopomagać rozwojowi szkolnictwa przez żywy udział w radach i dozorach szkolnych, których zadaniem ma być zadośćuczynienie potrzebom gospodarczym szkoły, i inicjatywa, i współudział w zakładaniu i utrzymywaniu szkół, jak również opieka nad dziatwą i młodzieżą szkolną. W dążeniu do rozwoju i utrwalenia samorządu uważamy za konieczne zmianę odrębnych rad i dozorów na działy samorządu gminnego i powiatowego.
Dla dziatwy od lat 3 do 6 winny być zakładane ochronki przy pomocy państwa.

Oświata pozaszkolna

24. Dla szybszego uświadomienia obywatelskiego mas ludowych i rozwoju kultury narodowej popieramy najmocniej szerzenie kultury i oświaty wśród dorosłych przez zakładanie kursów, zarówno ogólnokształcących, jak specjalnych, bibliotek, wystaw ruchomych, muzeów, teatrów ludowych itp. Dążyć będziemy do jak najwyższego poziomu pracy oświatowej pozaszkolnej i dbać o powierzanie jej ludziom odpowiednio przygotowanym.

Oświatą pozaszkolną winny zająć się w najszerszym zakresie samorządy, przez zależnych od nich instruktorów kulturalno-oświatowych. Pomoc państwa winna zmierzać ku podnoszeniu wartości naukowej i technicznej pracy, podejmowanej przez czynniki społeczne i pozostawiając inicjatywie społecznej zupełną swobodę działania, udzielać jej poparcia materialnego. Koła i działacze naszego stronnictwa winni również najusilniej dbać o zakładanie towarzystw oświatowych, bibliotek, domów ludowych itp.

Oświata rolnicza

26. Uważamy za niezbędne powstawanie w każdym powiecie ośrodków kultury rolniczej w postaci szkół rolniczych, kursów i ferm wzorowych. Popierać najusilniej będziemy szerzenie wiedzy rolniczej przez zrzeszenia, kursy krótkoterminowe rolnicze, odczyty, instruktoraty, pokazy, wycieczki itd.

Dążyć będziemy do wzmożenia zamożności Polski, zamożność bowiem da ojczyźnie naszej siłę i niezależność w stosunku do innych państw i umożliwi rozwój kultury własnej.

PROGRAM GOSPODARCZY

Źródła bogactwa

Za źródła bogactwa Polski mieć chcemy: pracę ogółu obywateli, wzmożenie umiejętności pracy u każdego z obywateli i odpowiednie zorganizowanie społeczeństwa.

W obecnym nowym okresie życia naszego narodu musimy zdobyć się na własny program gospodarczy, który państwo, tj. sejm i rząd, opracuje i w życie wprowadzać będzie łącznie z narodem. Obowiązkiem państwa jest dawać początek przy stwarzaniu nowych gałęzi pracy gospodarczej i pomoc przy ich rozwijaniu, poza tym zaś mieć nadzór nad tym, aby powstający przemysł zadość czynił potrzebom społeczeństwa. Dbać jednak o to będziemy, aby nadzór państwa nie przekraczał niezbędnych granic i nie stawał się uciążliwym, a również, aby społeczeństwo nie oglądało się nadmiernie na pomoc i zapoczątkowanie rządowe.
Przy stwarzaniu przemysłu państwo przed innymi popierać powinno te jego gałęzie, które się opierają na naturalnych bogactwach kraju, a nade wszystko, które związane są z rolą tak, iżby główne źródło naszej zamożności – praca rolnika – co rychlej doprowadzona była do największej wydajności i jak najsowiciej się opłacała. Powstawać winien zarówno przemysł przerabiający wszystkie płody ziemi naszej, jak i dostarczający niezbędnych rolnictwu pomocy: maszyn rolniczych, nawozów itp.

Kooperatywy

30. Rozwój i bogactwo państwa polskiego oprzeć chcemy przede wszystkim na drobnych, ale wystarczających do wyżywienia rodziny gospodarstwach, będących własnością pracujących na nich rolników. Chcemy jednak siłę ich i wydajność wzmocnić przez wiązanie ich w organizacje spółdzielcze, co pozwoli najdrobniejszym nawet gospodarstwom korzystać z dobrodziejstw udoskonalonych maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych. Toteż rozwojowi kooperatyw poświęcać będziemy najbaczniejszą uwagę: rozpowszechniać w kraju zrozumienie i umiłowanie pracy spółdzielczej, ułatwiać powstawanie i zdrowy rozwój spółdzielni wszelkiego rodzaju, od spożywczych począwszy, a skończywszy na wielkich kooperatywach, stwarzających przemysł, zwłaszcza związany z rolnictwem. Dążyć też będziemy do tego, żeby finansowanie drobnego rolnictwa i związanego z nim przemysłu lud ujął w swe ręce przez stwarzanie kooperatyw pieniężnych z wielkim Bankiem Ludowym na czele.

Upaństwowienie społeczne

31. Zważywszy, że jedno z największych bogactw Polski – ukryte pod ziemią skarby: nafta, węgiel, żelazo, sól itp. powinny być własnością całego narodu, dążyć będziemy do tego, aby państwo stopniowo przejmowało kopalnie w swoje władanie albo oddawało je kooperatywom.

Ze względu na wielką potrzebę nawozów sztucznych do odbudowy rolnictwa państwo powinno przyczyniać się do powstania fabryk nawozów, zwłaszcza o ile będą zakładane przez kooperatywy, prócz tego zaś państwo winno rozciągnąć nadzór, aby dostarczane przez fabryki nawozy były należytego gatunku.
Wobec wielkiego znaczenia siły i światła elektrycznego tak dla przemysłu, jak i dla drobnego rolnictwa, państwo winno jak najrychlej opracować plan elektryfikacji całego kraju i wprowadzić go w życie, wciągając do współpracy samorządy i gromady wiejskie. Na razie koncesje tymczasowe winny być udzielane tak, aby te poszczególne przedsiębiorstwa nie psuły potem ogólnego planu.
Koleje żelazne i drogi wodne winny być własnością państwa. To samo tyczy fabryk broni i amunicji.
Dążyć będziemy do wprowadzania w życie uchwały sejmowej z d. 10 VII 1919 o upaństwowieniu lasów.
Przy ściąganiu do Polski niezbędnych do szybkiej odbudowy kraju kapitałów zagranicznych rząd starać się winien, aby kapitał krajowy, przede wszystkim państwowy lub społeczny, zapewnioną miał w spółce z kapitałem zagranicznym przewagę.

Polityka finansowa

37. Rząd jak najszybciej dążyć winien do ustalenia równowagi budżetowej, tj. do takiego stanu, w którym wydatki państwa pokryte byłyby nie z drukowania pieniędzy i pożyczek, ale z podatków. Stanowczo jednak zwalczać zawsze będziemy opieranie budżetu na źródłach niemoralnych, jak np. akcyzie od alkoholu.

Podatki obciążać winny przede wszystkim barki najsilniejsze: kapitał paskarski i bankierski, nadmierne zyski, wielkie dochody i wielkie kapitały. Podatki winny być w większości bezpośrednie i postępowe, tj. zwiększane w miarę zwiększania dochodu lub majątku.
Domagać się będziemy nowej klasyfikacji gruntów przy ustalaniu podatku od ziemi.

Stosunki międzynarodowe

40. Przy zawieraniu przez rząd polski umów handlowych z innymi państwami dbać chcemy, żeby Polska nie stawała się polem wyzysku dla kapitalistów zagranicznych i żeby warunki umowy nie kładły się ciężarem przede wszystkim na barki ludu.

Ochrona pracy

41. Pracownikom, pozbawionym własnego warsztatu pracy, będziemy starali się ułatwić zdobycie dostatniego utrzymania i znośnych warunków pracy tak drogą prawodawczą, jak przez ruch zawodowy. Zwłaszcza przeciwdziałać będziemy przeciążaniu pracą i wyzyskowi dzieci i kobiet.

Program rolny

42. Dla zwiększenia wewnętrznej mocy Polski, podniesienia gospodarczego i kulturalnego poziomu bytu wielkiej rzeszy ludności rolnej, dla zapobieżenia emigracji, do której zmusza nędza, oraz dla uzdrowienia i podniesienia produkcji rolnej w Polsce koniecznym jest przekazanie ziemi w ręce ludu, który na niej pracuje. Konieczność ta uznaną została przez sejm w całej rozciągłości. Uchwała 10 lipca 1919 r. o zasadach reformy rolnej – to wielkie zwycięstwo idei ludowej – kładzie fundament pod gmach reformy. Rzetelne tej uchwały wykonanie, wcielenie w życie tych haseł w ciężkiej walce ludu zdobytych będzie najpierwszym zadaniem pracy PSL „Wyzwolenie”.

W szczególności dążyć będziemy:

a) do szybkiego uchylenia tych hamujących i szkodliwych odstępstw od uchwały 10 lipca, które w uchwałach wykonawczych do reformy rolnej zostały przez stronnictwa prawicowe narzucone;

b) do wydania dalszych niezbędnych ustaw, a w pierwszym rzędzie o Banku Rolnym, o upaństwowieniu lasów, o założeniu hipotek drobnej własności;

c) do osiągnięcia prostoty i pośpiechu w działaniu urzędów wykonujących reformę rolną, a to przez daleko idące zdecentralizowanie pracy Urzędu Ziemskiego, odebranie mu charakteru biurokratycznego i powierzenie w większości spraw roli decydującej, a nie doradczej Powiatowym Komisjom Ziemskim przy równoczesnym podniesieniu powagi i zakresu działania Komisji Gminnych, jako też zmiany sposobu ich wybierania.

Skoro żadna dzielnica nie powinna być pozbawiona dobrodziejstw reformy rolnej w całym jej zakresie, dążyć będziemy, aby ograniczenie do rozległości reformy rolnej dla Poznańskiego i kresów, na czas przejściowy przez sejm wprowadzone, zostały co rychlej usunięte.
Stojąc twardo na stanowisku, że reforma rolna, prócz swej doniosłości gospodarczej, ma wielkie znaczenie polityczne, ugruntowując mianowicie ścisły i bezpośredni związek między obywatelami kraju a państwem, nie możemy uznać za dopuszczalne, aby dobrodziejstwa reformy rolnej stawały się mamidłem w ręku spekulacyjnych lub partyjnych praktyk, dla państwa szkodliwych, jak również celem zapobieżenia temu, aby grosz chłopski, płacony za ziemię, zamiast pomagać do ufundowania gospodarstw przy reformie rolnej powstałych, spływał do kas dotychczasowych posiadaczy ziemi i niepowołanych pośredników.
Przebudowa ustroju rolnego w Polsce, jako praca główna w dziedzinie produkcji rolnej, winna odpowiednio zmienić i do swoich potrzeb nagiąć wszystkie inne prace koło podniesienia rolnictwa przez rząd kontynuowane. Nie może nadal istnieć stan rzeczy, przy którym państwo wspomagałoby z publicznego grosza warsztaty rolne na zanik przeznaczone, tj. większą własność. Przeto domagać się będziemy, aby pomoc państwa przeznaczona była wyłącznie dla tego typu gospodarstw, na którym stale nowy ustrój rolny ma się opierać. Wszystkie instytucje pomocnicze, przez państwo dźwigane lub przez skarb państwa wspierane, jak pola doświadczalne, fermy wzorowe, zakłady hodowlane itp., a także wszelkiego stopnia szkoły zawodowe, rolnictwu służące, winny być do służenia nowej formie gospodarstw rolnych przystosowane.
Wierni zasadzie, że każda wielka przebudowa społeczna, a więc i reforma rolna może być dokonana tylko wysiłkiem całego narodu, będziemy niezmordowanie współdziałać i dopomagać rządowi, który do wykonania reformy rolnej naprawdę przystąpi. Pomoc ta i współpraca wyrażać się musi nie tylko w politycznym udziale w komisjach i urzędzie tam, gdzie przedstawiciele ludu głos mieć muszą, ale także w świadomym i stanowczym sprzeciwie wobec prób ziemian i spekulantów rozbicia łączności ludu przez kuszenie jednostek dziką parcelacją.

WYTYCZNE MORALNE

48. PSL „Wyzwolenie” siłę swoją opiera nie tylko na liczbie swych członków, ale na moralnej wartości ludzi, którzy stanowią tę zwartą gromadę, zdążającą solidarnie, wiernie i niezłomnie do wspólnego umiłowanego celu.

PSL „Wyzwolenie” stoi na gruncie bezwzględnej wiary, że istnienie i rozwój państwa polskiego zależny jest od umiłowania wolności, poszanowania prawa i obywatelskiej solidarności wszystkich tego państwa obywateli.
Wzmaganie sił moralnych narodu PSL Wyzwolenie uznaje za najważniejszy warunek utrzymania zdobytej niepodległości.
Zwalczanie wszelkiej krzywdy, mającej źródło swoje w nierówności społecznej, wprowadzanie w życie zasad bezwzględnej sprawiedliwości, domaganie się całkowitego równouprawnienia wszystkich obywateli Polski wobec wiedzy, sztuki i kultury – uważamy za nasz moralny obowiązek.
Uznając wolność za najcenniejszy skarb człowieka i wierząc w wartość zasobów własnej duszy, przyznajemy bezwzględne prawo do swobodnego, narodowego rozwoju wszystkim ludom, które samodzielnie rozwijać się pragną.
Dążąc do całkowitego przejścia władzy państwowej w ręce ludu, dążymy zarazem do tego, aby rzetelność i uczciwość zapanowała w stosunkach prywatnych, publicznych i międzynarodowych.
Za szczerego ludowca „Wyzwolenia” uznajemy tego tylko, kto w życiu prywatnym uważa za swoje niezłomne moralne prawo: trzeźwość, rzetelność, uczciwość, gotowość do służby dla ojczyzny, wytrwałość w walce o sprawiedliwość, ofiarność dla każdej dobrej sprawy.
Rzetelność i uczciwość wprowadzić też chcemy do zabagnionego dziś przekupstwem, intrygą i karierowiczostwem życia politycznego.

Walce o wcielenie w życie naszego programu politycznego, społecznego, gospodarczego, oświatowego, moralnego i pracy naszej nad budową życia ludowego w Polsce niepodległej przyświecają myśli duchowych przodowników naszego narodu, którzy głosili, że: „...cel życia – szlachetnienie”, a „podstawą przeobrażeń społecznych jest charakter jednostek...”.

Powyższy Program PSL „Wyzwolenie” przyjęto na walnym zjeździe stronnictwa w dniach 4-6 marca 1921 r. Pominięto aneks do części poświęconej programowi rolnemu, zawierający dosłowny cytat z popieranych przez ugrupowanie zapisów ustawy o reformie rolnej. Dokument przedrukowujemy za książką Stanisław Lato, Witold Stankiewicz – „Programy stronnictw ludowych. Zbiór dokumentów”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969. Na potrzeby Lewicowo.pl tekst opracował Piotr Kuligowski.