PPS-WRN
Program Polski Ludowej
[1940/41]
Jeszcze przed wojną niezależny ruch robotniczy, chłopski i pracowniczy zbliżyły się bardzo znacznie w zakresie programowego ujęcia zjawisk życia polskiego. Klęska, jaka spadła na nasz kraj, ujawniła konieczność jak najściślejszego zespolenia całego obozu demokracji i uczynienia zeń potężnego bloku, który jedyny skutecznie może podjąć i przeprowadzić walkę z okupantem i dźwignąć zręby nowej Polski. Podstawą takiego bloku musi być konkretny program polityczny i społeczny. Toteż prawie od pierwszych dni okupacji wysiłki przedstawicieli obozu robotniczego, chłopskiego i demokratycznej inteligencji zmierzały do tego, by dotychczasowy dorobek ideowy poszczególnych grup ująć w jednolite ramy wspólnego programu. Tekst, który poniżej podajemy, jest wynikiem rozważań i dyskusji, przeprowadzonych przede wszystkim w obozie robotniczym i chłopskim.
Daje on odpowiedź na trzy zasadnicze pytania naszego życia:
• po pierwsze, jaki charakter ma mieć nasza walka powstańcza i jak powinien być skonstruowany jej organ kierowniczy w postaci pierwszego rządu odrodzonej Polski;
• po drugie, na jakich zrębach politycznych zostanie odbudowana Polska;
• po trzecie, w jaki sposób będą rozwiązywane zasadnicze problemy społeczne. U podstawy wszystkich tych ujęć spoczywa teza zasadnicza o jedności interesów społecznych i politycznych ludu pracującego na wsi i w mieście.
I dlatego też program ten nie jest owocem kompromisu, nie zawiera on żadnych ustępstw ideowych z czyjejkolwiek strony, lecz wyraża dojrzałe poglądy, będące wspólnym dorobkiem zarówno zorganizowanych mas chłopskich, jak i robotników.
Program ten ujmuje sprawy zasadnicze. Świadomie pomija niektóre szczegóły, inne tylko zaznacza. Jego zadaniem jest wytyczyć drogę, po której pójdą już opracowania specjalne, przygotowujące szczegóły politycznej czy gospodarczej struktury przyszłej Polski. Wierzymy, że program ten scementuje opinię demokratyczną w Polsce, spowoduje ostateczne samookreślenie się ideowe i polityczne poszczególnych grup, a przez to pomoże odnaleźć najlepsze drogi dla niezbędnej koncentracji sił demokratycznych, pragnących zdobycia dla Polski pozycji potężnej nie tylko przez siłę materialną, lecz również przez wydobycie jej największych wartości, które nieraz w historii stawiały Polskę na świeczniku Ludzkości.
***
Brutalny napad hitlerowskich Niemiec na Polskę przerwał we wrześniu 1939 roku proces dźwigania się masowego ruchu chłopskiego i robotniczego, zmierzającego do obalenia dyktatorskich rządów ozonowej kliki i ugruntowania w Polsce wolności i sprawiedliwości społecznej. Ruchy te mimo zepchnięcia ich z oficjalnej areny politycznej, okazały się jednak w chwili wybuchu wojny jedynymi czynnikami społecznymi, zdolnymi do podjęcia zadań obrony i na nich też po katastrofie wrześniowej spoczął główny ciężar walki z okupacją, jak i przygotowań do odbudowy Państwa Polskiego.Rozumiejąc dziejową rolę Ludu Polskiego, zorganizowane ruchy mas pracujących na wsi i w mieście muszą podjąć zadanie skoncentrowania wszystkich sił demokracji polskiej w walce o całkowite usunięcie z ziem Rzeczypospolitej okupacji oraz odbudowanie Państwa Polskiego w takich rozmiarach i sile, by zdolne ono było nie tylko do trwałego niepodległego bytu, ale również by dawało rękojmię pokoju w środkowej Europie i stanowiło ostoję wolności sąsiednich narodów. Dla urzeczywistnienia tego celu koniecznym jest od pierwszego dnia odbudowania niepodległej Polski, ugruntowanie w niej na stałe ustroju demokratyczno-republikańskiego, opartego o niezbędne reformy społeczne, zapewniające masom ludowym należyte warunki gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju.
Organizując w sposób celowy jak największy wysiłek ludu pracującego Polski w walce o odzyskanie niepodległości, masowe ruchy warstwy chłopskiej i robotniczej, zjednoczone z demokratycznym ruchem pracowników umysłowych, muszą sprawić, by od pierwszych dni odzyskania niepodległości lud pracujący Polski uzyskał decydujący i trwały wpływ na rządy w państwie – w postaci Rządu Ludowego.
Koncentracja sił demokratycznych winna już dziś w toku walki z okupacją zjednoczyć swe siły, uzbrajając je w jednolity program polityczno-społeczny, wynikający z następujących zasad.
***
Pierwszy Rząd Niepodległej Polski, mający za sobą zdecydowaną wolę mas ludowych wyda natychmiast po swoim powstaniu dekrety, ustalające zasadnicze zręby tak politycznej, jak i społeczno-gospodarczej struktury nowej Rzeczypospolitej. W szczególności dekrety te przeprowadzą:a) reformę rolną przez wywłaszczenie większych obszarów i stworzenie z nich zapasu ziemi do parcelacji, oddając natychmiast obszary wywłaszczone pieczy gminnych i powiatowych komitetów reformy rolnej;
b) wywłaszczenie i przekazanie państwu, samorządowi i spółdzielczości dojrzałych do uspołecznienia przedsiębiorstw przemysłowych, stwarzając dla nich jednocześnie uspołecznione kierownictwo;
c) reformy systemu podatkowego, zmierzającego do sprawiedliwego rozłożenia ciężarów podatkowych na wszystkie warstwy społeczne;
d) unieważnienie wszystkich aktów wydanych przez okupantów w zakresie mienia i dobrobytu obywateli Rzeczypospolitej, przekazując to mienie dla zabezpieczenia powołanym w tym celu instytucjom społecznym;
e) odpowiedzialność karną wszystkich obywateli, którzy zdradzili Rzeczpospolitą przez wysługiwanie się okupantom;
f) specjalny trybunał, przed którym staną dygnitarze cywilni i wojskowi reżimu sanacyjnego, odpowiedzialni za jego nadużycia i szkody wyrządzone państwu oraz masom ludowym. Rząd ten ogłosi wybory do Sejmu i Senatu na zasadach demokratycznego prawa wyborczego oraz opracuje plan przebudowy Rzeczypospolitej i ugruntowania na nowych podstawach jej życia wewnętrznego.
Plan ten winien się opierać na następujących tezach:
– szeroko rozbudowany samorząd terytorialny, który przejmie szereg funkcji, spełnianych dotychczas przez administrację rządową; obok samorządu terytorialnego będzie mógł swobodnie rozwijać się samorząd gospodarczy, instytucji społecznych i zakładów naukowych. Ruch zawodowy robotników i pracowników umysłowych, jak również organizacje gospodarcze i społeczne wiejskie i spółdzielnie zachowają pełny samorząd, otrzymując jednocześnie określone zadania w systemie Rzeczypospolitej.
– swobodę w ukształtowaniu się i wyrażaniu opinii oraz w organizowaniu życia ideowo-politycznego, społecznego i kulturalnego na płaszczyźnie demokracji i niepodległości.
– wszyscy obywatele Rzeczypospolitej otrzymają możliwie równe warunki startu życiowego przez rzeczywiście powszechne i bezpłatne nauczanie, zabezpieczające każdemu obywatelowi niezbędne minimum wykształcenia ogólnego i otwierające dostęp do skarbów kultury.
– wszyscy lojalni obywatele Rzeczypospolitej bez różnicy wyznania i narodowości otrzymają równe prawa. Ludność niemiecka osadzona na ziemiach polskich w intencjach germanizacyjnych – w szczególności poczynając od pierwszego rozbioru – zostanie przesiedlona do Niemiec. To samo dotyczyć będzie tych wszystkich, którzy ogłosili się za tak zwanych Volksdeutschów. Pozostać w granicach Polski będą mogli tylko ci obywatele pochodzenia niemieckiego, którzy czynami swymi, a w szczególności zachowaniem się swoim w czasie ostatniej wojny i okupacji stwierdzili swoje przywiązanie i wierność dla państwa polskiego.
Przebudowa ustroju społecznego usunie gospodarcze podstawy antagonizmów narodowościowych i w szczególności w zakresie sprawy żydowskiej zniesie nienaturalne i jednostronne skupienie Żydów w handlu, jak również całkowicie usunie niektóre przerosty gospodarcze.
Ustrój demokratyczny w Polsce będzie należycie zabezpieczony przed wszelkimi wrogimi sobie dążeniami.
Rzeczpospolita wejdzie w skład Związku Wolnych Ludów Europy, reprezentując w nim dążenie do jak największej jego spoistości, autorytetu i siły zarówno zdolnej unicestwić wszelkie próby dywersji wewnętrznej wybujałego nacjonalizmu, jak i zabezpieczyć Związek Ludów i jego członków przed niebezpieczeństwem inwazji zewnętrznej.
– sprawiedliwy podział dochodu społecznego. Przebudowa ta winna być dokonana w sposób, który nie tylko nie obniży wydajności produkcji, ale ją podniesie, podnosząc zarazem poziom życia gospodarczego; tylko na tej drodze można będzie osiągnąć powszechne podniesienie stopy życiowej mas pracujących w mieście i na wsi;
– realizowanie ideału sprawiedliwości społecznej drogą uspołecznienia pewnych działów życia gospodarczego, w dziedzinach zaś nieuspołecznionych zmniejszenie, do możliwych granic, rozpiętości w posiadaniu i dochodzie społecznym;
– tytułem do uczestniczenia w dochodzie społecznym będzie praca. Wszelki wyzysk człowieka powinien zniknąć z terenu życia społecznego. Przebudowa ustroju społeczno-gospodarczego oraz polityka gospodarcza państwa muszą wychodzić z założenia ścisłej solidarności interesów chłopskich, robotniczych i pracowniczych, i zmierzać do urzeczywistnienia całkowitej równowagi w podziale dochodu społecznego między poszczególne grupy zawodowe świata pracy.
Budowa nowego ustroju oprze się przede wszystkim na wolnym, samodzielnym i uspołecznionym człowieku. Oparcie nowego porządku społecznego na szerokich masach będzie wyrazem istotnej demokratyzacji życia społecznego i gospodarczego, i rozstrzygnie o jego dynamice rozwojowej. Podstawową formą uspołecznienia będzie przejęcie poszczególnych funkcji życia gospodarczego przez zorganizowane społeczeństwo (spółdzielnie, samorząd itp.). Spółdzielczość więc produkcyjna, rolnicza i spożywców, jako też produkcja samorządowa, zwłaszcza w zakresie produkowania dóbr użyteczności publicznej, znajdzie w przyszłym ustroju szerokie zastosowanie i należyte poparcie ze strony państwa i społeczeństwa.
Upaństwowienie będzie zastosowane przede wszystkim do tych działów życia gospodarczego, które mają związek z obronnością państwa lub mają charakter kluczowy dla całości gospodarki społecznej (kolej, poczta, komunikacja, przemysł wojenny, przemysły surowcowe, hutniczy itp.).
Drobne przedsiębiorstwa prywatne zostaną objęte kontrolą społeczną ze strony uspołecznionych samorządowych związków danej gałęzi produkcji, reprezentujących producentów i spożywców.
Rzemiosło, jako drobna wytwórczość przemysłowa, pozostaje w zasadzie w prywatnym władaniu. Poszczególne działy rzemiosł winny stwarzać nadbudowę społeczną w formie spółdzielczej dla rozwiązywania wspólnych zagadnień, jak zakup surowca, zbyt gotowych wyrobów, wspólne korzystanie z urządzeń technicznych, organizacji kredytu itp. Na zasadach spółdzielczych winna się oprzeć wytwórczość chałupnicza i przemysłu ludowego.
Wielkie obszary ziemskie zostaną wywłaszczone bez odszkodowania. Podstawą ustroju rolnego będzie samodzielny warsztat rolny, obrabiany rękami osiadłej na nim rodziny. Na części terenów wywłaszczonych o wysokiej kulturze rolnej mogą zostać utworzone samorządowe wzorowe gospodarstwa rolne, stacje doświadczalne, gospodarstwa nasienne itp. Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne braki i niedomagania drobnej gospodarki rolnej wypełnione będą przez szeroko rozbudowaną spółdzielczość.
Organizacja wymiany oprze się w przyszłym ustroju przede wszystkim na spółdzielczości. Aparat bankowo-kredytowy przejdzie w całości w ręce organizacji społecznych i państwa. Polityka walutowa i finansowa państwa zostanie dostosowana do ogólnych potrzeb rozbudowującego się gospodarstwa społecznego.
Szeroko zostanie rozbudowana sieć instytucji ubezpieczeń społecznych w mieście i na wsi.
Rozwój życia gospodarczego oprze się na systemie gospodarki planowej. Plan gospodarczy będzie polegał na wytyczeniu kierunku i zasad rozwoju życia gospodarczego oraz na stwarzaniu ram działalności dla wszelkich elementów biorących udział w produkcji i wymianie towarowej i pieniężnej.
Organizacja życia gospodarczego oprze się na zasadach samorządu reprezentującego poszczególne gałęzie życia gospodarczego, a skupiającego w swoich szeregach wszystkie zainteresowane elementy społeczne, a więc robotników, pracowników umysłowych oraz właścicieli zakładów przemysłowych i rolnych (państwowych, uspołecznionych i prywatnych).
Poszczególne działy produkcji przemysłowej i rzemieślniczej, tworzące odrębne związki według gałęzi przemysłu, znajdą koordynację w postaci Wojewódzkiej Izby Przemysłowej, współdziałającej z Wojewódzką Izbą Rolniczą.
Nadbudową poszczególnych działów samorządu gospodarczego będzie Naczelna Izba Gospodarcza, której najwyższym uprawnieniem będzie: reprezentacja interesów wszystkich gałęzi życia gospodarczego w stosunku do administracji państwowej, planowanie i koordynacja życia gospodarczego.
Nad całością rozwoju życia gospodarczego i nad działalnością gospodarczych organizacji samorządowych i związków poszczególnych gałęzi produkcji roztacza kontrolę i opiekę państwo. Ma ono w szczególności na uwadze, by wyniki całości gospodarki dostarczyły odpowiednich środków obrony i ugruntowały znaczenie Polski między innymi narodami.
***
Tylko wytrwała i zdecydowana walka przeciwko okupantom ziem Polski może być skuteczną drogą do urzeczywistnienia powyższych zasad politycznych i społecznego przekształcenia życia Polski. Na tej drodze lud pracujący musi również przezwyciężyć opór klas i grup uprzywilejowanych w dawnej Polsce i pragnących swe przywileje utrzymać. Koncentracja demokratyczna winna być przeto obozem przygotowania zbrojnego powstania przeciwko okupantom i zdecydowanej walki z rodzimą reakcją.Demokracja polska zjednoczona ideowo i zdyscyplinowana politycznie, przygotowana do rozprawy z wrogiem i zdecydowana do przezwyciężenia wszelkich zapór reakcji wewnętrznej musi zwyciężyć i stworzyć nową erę rozwoju Polski w braterskim współżyciu z innymi, wolnymi narodami.
[data opublikowania]
Komentarz:
Zaledwie kilka miesięcy po rozpoczęciu okupacji hitlerowskiej, Zygmunt Zaremba, znany przed wojną socjalista, działacz lewego skrzydła PPS, nawiązał jako przedstawiciel konspiracyjnego PPS-WRN kontakty ze Stanisławem Miłkowskim. Ten ostatni był czołowym teoretykiem ruchu ludowego, przed wojną ideologiem i działaczem Związku Młodzieży Wiejskiej RP i Stronnictwa Ludowego, podczas okupacji zaangażował się w prace konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego „Roch” (przewodniczący okręgowego kierownictwa w woj. warszawskim), był też przewodniczącym Komisji Programowej Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego. Z upoważnienia władz obu ugrupowań, Zaremba i Miłkowski postanowili przygotować wspólny program polityczny, umożliwiający stworzenie płaszczyzny porozumienia tych znaczących ugrupowań, reprezentujących klasę robotniczą i chłopów. Wkrótce do współpracy pozyskali również przedstawicieli politycznych inteligencji zawodowej, czyli Stronnictwo Demokratyczne.
Uważali, że wojna i okupacja nie powinny być okresem zawieszenia pracy ideowo-programowej, a wręcz przeciwnie – Polacy powinni nie tylko walczyć o niepodległość, lecz także posiadać wizję przyszłej, nowej Polski. Zaremba w swych wspomnieniach „Wojna i okupacja” pisał: Myśl przewodnia „Programu Polski Ludowej” polegała na związaniu sprawy walki z okupantem o odzyskanie niepodległości z przebudową polityczną i gospodarczą państwa.
Głównym autorem manifestu był Miłkowski, a kolejne spotkania dyskusyjne odbywały się w drugiej połowie roku 1940. Ostateczną wersję dokumentu przygotował zespół w składzie Miłkowski, Zaremba i Teofil Wojeński z SD (podczas okupacji jeden z liderów i twórców struktur podziemnego szkolnictwa), a wedle niektórych także Tadeusz Szturm de Sztrem (wybitny naukowiec – ekonomista i statystyk, związany z Instytutem Gospodarstwa Społecznego, w czasie wojny działacz PPS-WRN, członek Komendy Głównej Gwardii Ludowej, odpowiedzialny za akcje dywersyjne). Całość była gotowa późną jesienią 1940, zaś na początku roku 1941 władze ludowców i socjalistów zatwierdziły ów dokument jako swój oficjalny manifest programowy.
„Program Polski Ludowej” nigdy nie został jednak ogłoszony jako wspólny dla PPS-WRN i SL „Roch”. Z niejasnych do dziś przyczyn taktycznych i/lub personalnych część ludowców doprowadziła do zerwania współpracy z socjalistami (sam Miłkowski był przeciwny tej decyzji). Ci ostatni postanowili jednak opublikować dokument, który – jak stwierdzał Zaremba – został uznany za wyraz dążeń aktualnych PPS. Napisał on wstęp wyjaśniający, iż jest to stanowisko powstałe wspólnym wysiłkiem trzech środowisk, reprezentujących robotników, pracowników umysłowych i chłopów. W sierpniu 1941 r. wydano broszurę w Polsce.
Manifest spotkał się z dużym odzewem. Oddajmy głos Zarembie: Bezpośrednio po ukazaniu się „Programu” w kraju został on w mikrofilmach przesłany do Londynu i ogłoszony w „Robotniku Polskim”. Tuż potem ukazał się w wydaniu broszurowym po polsku i po angielsku z przedmowami Artura Greenwooda, jednego z przywódców Labour Party, i Jana Kwapińskiego. Inne jeszcze wydanie po angielsku ukazało się w Stanach Zjednoczonych. Opublikowanie „Programu Polski Ludowej” w języku angielskim zrobiło ogromne wrażenie w świecie politycznym Zachodu. Miarą tego może służyć wielka ilość odgłosów prasowych, wielokrotne cytowanie i komentowanie „Programu” w różnojęzycznych audycjach radiowych BBC, a może najbardziej fakt rozesłania broszury przy oficjalnym biuletynie prasowym Partii Pracy /.../ z komentarzem, w którym czytamy: „Siła, wytrwałość i skuteczność walki polskiego podziemnego ruchu z niemieckim najeźdźcą znane są nam i podziwiamy je od dłuższego czasu. Nie wiedzieliśmy jednak, że nie bacząc na rządy terroru /.../ polskie masy pracujące wsi i miast jednocześnie ze stawianiem oporu Niemcom zastanawiały się nad przyszłością spraw kraju i kreśliły plany Polski, która powstanie po zwycięstwie narodów zjednoczonych. »Program Polski Ludowej« i plan jego wykonania powinny być czytane przez wszystkich członków Partii Pracy”. /.../ w listopadzie 1942 na posiedzeniu Rady Narodowej w Londynie dwunastu przedstawicieli socjalistów, ludowców i demokratów złożyło wniosek, zalecający rządowi opracowanie projektu ustroju państwa polskiego na zasadzie tekstu „Programu Polski Ludowej”. /.../ Zapotrzebowanie czytelników na broszurę /.../ było tak ogromne, że nie wystarczył nawet drugi 10-tysięczny nakład. Trzeba było wypuścić trzecie wydanie, które również rozeszło się w oka mgnieniu po wszystkich zakątkach kraju. PPS-WRN poszła za ciosem, publikując kilka kolejnych broszur z „Materiałami do Programu Polski Ludowej”, szerzej omawiających wybrane kwestie ustrojowe.