Lewicowo.pl – Portal poświęcony polskiej lewicy demokratycznej, patriotycznej i niekomunistycznej

Jan Wolski

Spółdzielczy samorząd pracy

[1943]

Przesłanki i założenia

2. W dziedzinie gospodarczej konieczność tej przebudowy idzie w kierunku zastąpienia systemu gospodarki towarowej (kapitalizm prywatny jest jego obecnym, a sądzimy – że może już ostatnim etapem), opartego na sprzeczności interesów i aktywizowanego dążeniem do zysków, osiąganych w warunkach niewspółmierności podaży do popytu, przez system uspołecznionej gospodarki planowej, opartej na powszechnej solidarności i aktywizowanej dążeniami do pełnego i możliwie najdoskonalszego zaspokojenia potrzeb zbiorowości ludzkiej.

3. W dziedzinie społecznej konieczność przebudowy idzie w kierunku zastąpienia antagonistycznego społeczeństwa klasowego przez solidarystyczne społeczeństwo bezklasowe.

4. Na drodze tych koniecznych przeobrażeń występują liczne przeszkody, które płyną z następujących trzech źródeł:

a) z oporu czynników społecznych, zainteresowanych w zachowaniu dotychczasowego ustroju;

b) z tradycyjnego nastawienia psychicznego, mentalności i postawy życiowej szerokich mas społecznych, jakkolwiek zainteresowanych w omawianej tu przebudowie, lecz tkwiących jeszcze głęboko w świecie uczuć, pojęć i stosunków właściwych ustrojowi dotychczasowemu;

c) z nieprzystosowania dotychczasowych ram ustroju publiczno-prawnego do potrzeb i wymagań procesów przebudowy.

5. Nieprzystosowane do obiektywnych konieczności dzisiejszej epoki tradycyjne ramy ustroju publiczno-prawnego ułatwiają dalsze trwanie wymienionym wyżej przeszkodom rodzaju pierwszego i drugiego.

Natomiast właściwe zmiany ustroju politycznego mogłyby stworzyć warunki usuwające, a przynajmniej osłabiające przeszkody pochodzące z obu pierwszych źródeł i nawet przyśpieszyć ostateczne wyschnięcie tych źródeł.

6. Zarówno doświadczenia – zwłaszcza ostatnich dziesięcioleci – jak i analiza teoretyczna wykazują, że tradycyjny ustrój demokracji politycznej nie jest zdolny zapewnić koniecznej przebudowie ustroju gospodarczo-społecznego niezbędnych do jej realizacji warunków. Stąd coraz silniej odczuwana jest konieczność zmiany dotychczasowego ustroju publiczno-prawnego.

7. Zmiana dotychczasowego ustroju publiczno-prawnego powinna pójść w kierunku stopniowego pogłębienia i udoskonalenia dotychczasowej demokracji politycznej przez wprowadzenie do niej nowych – dotąd na jej terenie jeszcze nie występujących – czynników aktywności społecznej, zainteresowanych w omawianej tu przebudowie i przejawiających pozytywną i żywotną zaradność na polu społecznym. Mam tu na myśli ruchy spółdzielcze i ruch zawodowy pracujących.

8. W związku z podwójną rolą jednostki w społeczeństwie (korzysta z usług społeczeństwa jako użytkownik i wyświadcza usługi społeczeństwu jako pracujący) występują dwa zasadnicze kierunki zaradności spółdzielczej: różne rodzaje spółdzielczości użytkowników oraz spółdzielczość pracy.

9. Brak jest dotychczas powiązania między spółdzielczością użytkowniczą a spółdzielczością pracy. Każdy z tych prądów występuje osobno ze swoimi odrębnymi inicjatywami, tworząc własne odrębne przedsiębiorstwa. Brak był również powiązań aktywności spółdzielczej w ogóle z aktywnością czynnika publicznego.

10. Inicjatywa każdego z wymienionych tu czynników powinna interesować czynniki pozostałe, zwłaszcza że żaden z nich bez właściwego współdziałania z pozostałymi nie jest zdolny sam jeden do bezbłędnego wywiązania się z podejmowanych przez siebie w pojedynkę zadań. I tak izolowana inicjatywa czynnika publicznego – jeśli się bardziej rozszerza – cierpi nieuniknienie z natury rzeczy na przerosty biurokracji. Izolowana inicjatywa czynnika użytkowniczego nie jest zdolna z natury rzeczy do rozwiązywania w sposób właściwy w swoich przedsiębiorstwach zagadnień pracy fachowej i fachowego kierownictwa. A izolowana inicjatywa czynnika pracy nie jest zdolna z natury rzeczy do podejmowania o własnych wyłącznie siłach i w oparciu o własne tylko środki finansowe większych zadań gospodarczych oraz do właściwego przestrzegania w swych przedsiębiorstwach interesów powszechności.

Toteż ścisłe i uzupełniające się wzajemnie współdziałanie wszystkich tych czynników na terenie każdego bez wyjątku przedsiębiorstwa, działającego nie dla zysków, lecz dla zaspokojenia potrzeb zbiorowości, leży w partykularnym interesie każdego z nich z osobna oraz we wspólnym nadrzędnym interesie powszechnym.

11. W warunkach dotychczasowego ustroju gospodarczo-społecznego spółdzielczość pracy miała ograniczone możliwości zastosowania i łatwo ulegała zwyrodnieniu w niesprzyjającym dla siebie klimacie gospodarki towarowej. Silniej natomiast i zdrowiej mógł się rozwijać w ustroju prywatno-kapitalistycznym ruch zawodowy, mający w tym ustroju przede wszystkim charakter bojowy.

Oba te ruchy emancypacyjne najmitów (spółdzielczość pracy i ruch zawodowy), zrzeszające tych samych ludzi w tym samym charakterze społecznym, i stanowiące – właściwie – dwa łożyska tego samego ruchu, powinny wejść i wejdą w warunkach omawianej gospodarki planowej w najściślejsze ze sobą porozumienie.

12. Reorganizując dotychczasowy ustrój publiczno-prawny zgodnie z potrzebami i warunkami gospodarki planowej powinniśmy do niego wprowadzić w charakterze dwóch nowych zasadniczych jego członów dwa powszechne samorządy – pracy i użytkowników. Pierwszy z nich należy oprzeć na dotychczasowych doświadczeniach, oraz w myśl ideologii ruchu zawodowego i spółdzielczości pracy, drugi zaś – na dotychczasowych doświadczeniach i w myśl ideologii spółdzielczości użytkowników w ogóle, a kooperacji spożywców w szczególności.

13. Ponieważ czynniki pracowniczy i użytkowniczy są ze swej istoty wyrazicielami całokształtu realnych interesów powszechności, a życiowe ich tendencje idą w kierunku omówionych tu przemian gospodarczo-społecznych, przeto odpowiednie ich zorganizowanie, skoordynowanie ze sobą i wmontowanie do ustroju publiczno-prawnego przekaże w kompetentne i niezawodne ręce sprawę tej przebudowy.

14. Mając charakter powszechny samorządy pracowników i użytkowników przy właściwym ich zorganizowaniu powinny objąć swą organizacją wszystkie bez wyjątku jednostki zdolne do aktywności w życiu zbiorowym w wyraźnym charakterze pracujących lub użytkowników, nie tworząc (nawet na okres przejściowy) kategorii „liszeńców” (osób poza prawem lub z ograniczonym prawem obywatelskim).

15. Postawa społeczna jednostki ludzkiej, występującej w ściśle określonym charakterze pracującego lub użytkownika jest z istoty swej (a po wprowadzeniu w życie projektowanych samorządów stanie się tym bardziej) solidarystyczna. Będzie to skutecznie wpływało na przeobrażenie mentalności, psychiki i postawy życiowej szerokich mas narodu w duchu odpowiadającym charakterowi przyszłego społeczeństwa bezklasowego.

16. Mówiąc o solidaryzmie, mamy na myśli solidaryzm istotny, właściwy i – jeśli chodzi o jego pełne zrealizowanie – możliwy tylko w warunkach społeczeństwa bezklasowego i gospodarki uspołecznionej. Jest on zgoła czymś innym niż nieszczery i płytki solidaryzm mieszczański, głoszony przez obrońców dotychczasowego – opartego na antagonizmach – ustroju.

17. Oba czynniki aktywności społecznej (pracowniczy i użytkowniczy), odpowiednio zorganizowane i wmontowane do ustroju publiczno-prawnego jako zasadnicze jego zręby, powinny być rozbudowane w skali ogólnopaństwowej jako dwa powszechne samorządy, wyposażone w szeroki zakres kompetencji.

18. Ruchy spółdzielcze oraz ruch zawodowy należy traktować jako zalążki nie tylko nowych form ustroju społeczno-gospodarczego, ale również i nowych form ustroju publiczno-prawnego. Wejdą one do odnośnych powszechnych samorządów jako ich składniki wyjściowe, najbardziej świadome, twórcze i kompetentne, które dadzą samorządom już od początku właściwy charakter, a działalności samorządów – już od początku właściwe kierunki.

19. Przechodząc od skromnej roli ruchów emancypacyjnych, działających w obcym, a po części i wrogim sobie otoczeniu, do roli zasadniczych składników ustroju publiczno-prawnego i systemu gospodarczo-społecznego, spółdzielczość pracy, ruch zawodowy i spółdzielczość użytkowników będą musiały ulec odpowiednim przeobrażeniom pod względem dotychczasowego charakteru i dotychczasowej organizacji, nie zmieniając się jednak zasadniczo, nie rezygnując z dotychczasowych celów, lecz mając możność skuteczniej celom tym służyć.

20. Omawianym tu obu powszechnym samorządom od początku powinny być zapewnione niezbędne warunki prawne do pogłębiania i rozszerzania ich aktywności. Aktywność ta bowiem, wychodząc ze stanu rzeczy zastanego, powinna zmierzać (i mieć po temu możliwości) do stopniowego wypierania, a zarazem i zastępowania w życiu publicznym, społecznym i gospodarczym (łącznie i równocześnie), przestarzałych form i stosunków, właściwych dotychczasowemu ustrojowi klasowo-antagonistycznemu, przez właściwe sobie formy i stosunki solidarystyczne, nadające w ten sposób życiu zbiorowemu nowy charakter, zgodny z wymaganiami obiektywnych konieczności nowej epoki oraz z postulatami sformułowanymi na początku naszych rozważań.

21. Powszechny samorząd pracy oraz powszechny samorząd użytkowników – oba wychodzące z idei i doświadczeń wolnych ruchów emancypacyjnych – powinny zgodnie z ideologią i doświadczeniami tych ruchów zorganizować się na czterech kardynalnych zasadach:

a) dobrowolność doboru osobowego, powstawania i rozwiązywania się wszystkich komórek organizacyjnych systemu;

b) zapewnienie jak najszerszych kompetencji każdemu ze szczebli organizacyjnych systemu z prawem definitywnego decydowania i załatwiania wszystkich spraw, zamykających się w granicach zainteresowań danego ogniwa;

c) wielostopniowy federalizm z nielicznymi we wszystkich ogniwach organizacyjnych zespołami osób obradujących i wspólnie podejmujących decyzje;

d) kompetencje pełnomocników na wszystkich szczeblach organizacji ograniczone ścisłymi instrukcjami oraz bezpośrednia odpowiedzialność pełnomocników przed swoimi mocodawcami.

Powszechny samorząd pracy

23. Powszechny samorząd pracy powinien być częścią składową ustroju publiczno-prawnego, zagwarantowaną przez konstytucję państwa.

24. Powszechnym samorządem pracy powinny być objęte wszystkie bez wyjątku osoby zatrudnione, względnie zakwalifikowane i uprawnione do zatrudnienia w zakresie szerszym niż nieodpłatne zaspokojenie osobistych potrzeb własnych, najbliższej rodziny i domowników.

25. Osoby pracujące samodzielnie (drobni rolnicy, samodzielni rzemieślnicy, drobni kupcy, wolne zawody itd.) powinny należeć do powszechnego samorządu pracy włącznie i jedynie jako pracownicy na równych warunkach z pracownikami najemnymi.

Jako ewentualnym zarobkodawcom i przedsiębiorcom, względnie jako właścicielom zakładów pracy oraz środków i narzędzi produkcji, nie powinny im przysługiwać w ramach powszechnego samorządu pracy żadne dodatkowe uprawnienia ani też nie powinni oni podlegać z tego tytułu żadnym ograniczeniom.

26. Powszechny samorząd pracy powinien być zorganizowany w samorządach zawodowym i zakładowym, obu rozbudowanych w skali państwowej, uzupełniających się wzajemnie i kolaborujących ze sobą w ramach izb pracy (powiatowych, wojewódzkich i centralnej).

Zawodowy samorząd pracy

28. Do kompetencji zawodowego samorządu pracy powinno należeć:

a) ustalenie kryteriów kwalifikacyjnych dla wszystkich kategorii pracy zawodowej;

b) kwalifikacja i dyskwalifikacja zawodowa poszczególnych pracowników;

c) ewidencja i statystyka pracujących;

d) ustawodawstwo pracy;

e) udział w planowaniu wespół ze wszystkimi zainteresowanymi czynnikami społecznymi i publicznymi wszelkich procesów zorganizowanej pracy, mających na celu zaspokajanie potrzeb zbiorowości;

f) pośrednictwo (rozprowadzenie) pracy;

g) rejestracja umów o pracę oraz regulaminów i statutów w zakresie organizacji, zatrudnienia i administracji pracy (regulaminy rad zakładowych i wszelkich w ogóle samorządów pracowniczych w instytucjach zarobkodawczych, statuty spółdzielczych zespołów pracy, spółdzielni pracy, ich związków itp.);

h) inspekcja pracy;

i) sądownictwo pracy;

j) ustalenie wespół z innymi zainteresowanymi czynnikami zasad obliczania kosztów robocizny;

k) planowanie, opracowywanie programów i kontrola nauczania zawodowego w zakładach pracy, na kursach i w uczelniach;

l) reprezentacja w sprawach zasadniczych kompetencji zawodowych i interesów zawodowych czynnika pracy wobec wszelkich innych czynników na wszystkich szczeblach życia gospodarczo-społeczno-politycznego.

29. Te z wyliczonych wyżej zadań zawodowego samorządu pracy, które już są spełniane przez pracownicze związki zawodowe lub przez inne organizacje pracownicze, powinny wejść do zawodowego samorządu pracy, w którego ramach odnośne dotychczasowe komórki organizacyjne zostaną odpowiednio zreorganizowane i rozbudowane, a o ile okażą się nieprzydatne – ulegną likwidacji.

30. Te z wyliczonych wyżej zadań zawodowego samorządu pracy, które dotąd należą do kompetencji czynników publiczno-prawnych, powinny być przejęte przez zawodowy samorząd pracy, odnośne zaś urzędy powinny w ramach tego samorządu ulec odpowiedniej reorganizacji, względnie – o ile okażą się nieprzydatne – likwidacji.

Zakładowy samorząd pracy

32. Do kompetencji zakładowego samorządu pracy powinny należeć:

a) organizacja, administracja i kontrola pracy w poszczególnych załogach i zakładach pracy;

b) reprezentacja kompetencji i interesów pracowniczych na placówkach zatrudniających pracę;

c) szkolenie i instruowanie zawodowe w zakładach pracy, na specjalnych kursach i uczelniach wszystkich stopni;

d) zbiorowe prowadzenie badań i studiów w zakresie poszczególnych zawodów i specjalności.

33. Te z wyliczonych wyżej zadań zakładowego samorządu pracy, które dotychczas są spełniane przez czynniki pozapracownicze (publiczne, społeczne, prywatne), powinny być przejęte przez zakładowy samorząd pracy, w którego ramach odnośne komórki ulegną odpowiedniej reorganizacji, względnie – o ile okażą się nieprzydatne – likwidacji.

34. Te z wyliczonych wyżej zadań zakładowego samorządu pracy, które dotychczas są faktycznie spełniane w poszczególnych załogach instytucji zarobkodawczych przez różnego rodzaju samorządy pracownicze względnie przez spółdzielnie pracy – powinny być wcielone do ogólnego systemu zakładowego samorządu pracy, odnośne zaś komórki ulegną w ramach tego samorządu odpowiedniej reorganizacji, o ile zaś okażą się zbędne lub nie nadające się do przekształcenia, zostaną zlikwidowane.

Powszechny samorząd użytkowników

36. Powszechny samorząd użytkowników powinien się rozwinąć z idei i doświadczeń organizacyjnych spółdzielczości użytkowniczej.

37. Powszechny samorząd użytkowników powinien być częścią składową ustroju publiczno-prawnego, zagwarantowaną przez konstytucję państwa.

38. Powszechny samorząd użytkowników powinien przejawiać swoją aktywność i posiadać uprawnienia w następujących dziedzinach:

a) inicjatywa i interpelacje,

b) planowanie,

c) kalkulacja i budżetowanie,

d) kontrola.

39. Powszechnym samorządem użytkowników powinny być objęte wszystkie osoby fizyczne i prawne, zainteresowane w charakterze użytkowników w funkcjonowaniu zaspokajających ich potrzeby instytucji. Powinien on mieć zastosowanie na wszystkich placówkach, których działalność służy zaspokajaniu potrzeb zbiorowości, nawet jeśli placówkami tymi będą przedsiębiorstwa prywatne.

40. Powszechny samorząd użytkowniczy powinien się rozbudowywać przede wszystkim w następujących dziedzinach:

a) potrzeby zaopatrzenia (żywność, odzież itd.);

b) potrzeby mieszkaniowe;

c) potrzeby zdrowia;

d) potrzeby zdobywania systematycznej wiedzy i umiejętności (nauczanie);

e) potrzeby kulturalne (prasa, biblioteki, teatr, muzea, koncerty, wczasy itp.);

f) potrzeby komunikacyjne;

g) potrzeby bezpieczeństwa.

41. Powszechny samorząd użytkowników powinien być wprowadzony wszędzie od razu, a pogłębiany stopniowo.

Wytyczne do podziału kompetencji pomiędzy obu powszechnymi samorządami.

43. Powszechny samorząd pracy powinien na wszystkich szczeblach i placówkach swojego zastosowania kolaborować z powszechnym samorządem użytkowników.

44. Przy podziale zadań i kompetencji pomiędzy obu kolaborującymi z sobą samorządami należy wychodzić z istniejącego stanu rzeczy, stwarzając warunki sprzyjające stopniowemu wchodzeniu w życie, pogłębianiu się i utrwalaniu następujących zasad:

a) w zakresie inicjatywy oba samorządy są równouprawnione;

b) w zakresie planowania czynności techniczno-przygotowawcze należą w zasadzie do zadań samorządu pracy, natomiast zatwierdzenie planów wymaga porozumienia obu samorządów;

c) budżety, zasady kalkulacji (w szczególności zasady obliczania kosztów robocizny) opracowuje samorząd pracy, natomiast odnośne decyzje wymagają porozumienia obu samorządów;

d) wykonawstwo, jego organizacja i kierownictwo należą do wyłącznych kompetencji samorządu pracy;

e) czynności kontrolne powierzone są komisjom powoływanym wspólnie przez obie strony spośród fachowo kompetentnych osób. Do zadań wspólnych kontroli nie należy kontrolowanie wewnętrznych stosunków pracowniczych i organizacji pracy fachowej, w tych sprawach kontrola należy do organów własnych samorządu pracy;

f) na umotywowane żądanie samorządu użytkowników samorząd pracy obowiązany jest wycofać z odnośnego stanowiska pracownika, mającego w swych służbowych czynnościach kontakty bezpośrednie z czynnikiem użytkowniczym.

45. W wypadku niemożności dojścia do porozumienia między kolaborującymi ze sobą samorządami sprawę rozstrzyga powołany ad hoc arbitraż.

Proces przebudowy ustroju

47. W związku z działalnością tych samorządów, dotychczasowe czynniki aktywności, mianowicie:

a) inicjatywa prywatna,

b) inicjatywa państwowa,

c) inicjatywa samorządów,

d) inicjatywa różnorodnych spółdzielni użytkowników,

e) inicjatywa różnorodnych spółdzielni pracy

zacznie ulegać gruntownym przeobrażeniom wewnętrznym, zmieniać swój dotychczasowy charakter, zmienić, rozszerzać, zwężać czy nawet całkowicie zatracać swój udział i swoje znaczenie w życiu gospodarczym i społecznym.

48. Zasięg aktywności inicjatywy prywatnej, o ile nastąpi wywłaszczenie na rzecz powszechności obiektów gospodarczych, stanowiących dla swych właścicieli źródła zysków, a nie warsztaty wyłącznie ich osobistej pracy, ulegnie bardzo poważnemu zwężeniu.

Pozostałe przy życiu po tych wywłaszczeniach drobne przedsiębiorstwa prywatne przez fakt włączenia ich do ogólnego systemu gospodarki planowej w obrębie sieci obu powszechnych samorządów zaczną ulegać ewolucji w kierunku omówionym wyżej.

49. Samorząd użytkowników obejmie gęstą siecią swoich oddolnych komórek całą ludność państwa, aktywizując ją w zakresie dbałości o właściwe i zgodne z życzeniami samych zainteresowanych zaspokajanie wszelkiego rodzaju tak materialnych, jak i kulturalnych potrzeb zbiorowości.

50. Przedsiębiorstwa stanowiące w dotychczasowych warunkach ustrojowych odrębną własność różnorodnych spółdzielni użytkowniczych względnie ich związków będą musiały wejść na drogi zmiany swojego obecnego charakteru organizacyjnego.

Przez wprowadzenie w życie na ich terenie kolaboracji użytkowników z samorządem pracy oraz wskutek powiązań z całokształtem gospodarki planowej placówki te przeistoczą się, jeśli nie od razu to stopniowo, w przedsiębiorstwa upublicznione pod względem tytułu ich własności, a prowadzone przez samorząd pracy, działający w porozumieniu i pod kontrolą samorządu użytkowniczego.

51. Samorząd pracy zacznie obejmować również i instytucje prowadzone dotąd wyłącznie przez czynniki publiczne, dążąc do objęcia wszystkich dziedzin i wszystkich placówek pracy, wykonywanej dla zaspokajania potrzeb powszechności, szerszych niż wyłącznie własne potrzeby pracującego, jego najbliższej rodziny i domowników.

52. W tym samym kierunku pójdą i przedsiębiorstwa, stanowiące dotąd własność spółdzielni pracy. Pod wpływem kolaboracji z samorządem użytkowniczym oraz w warunkach ścisłego powiązania z całokształtem gospodarki planowej w państwie przekształcą się one w przedsiębiorstwa upublicznione pod względem tytułu ich własności, a spółdzielnie pracy przeistoczą się w spółdzielcze samorządy pracy na terenie tych przedsiębiorstw.

Zmiana charakteru państwa

54. Państwo przestanie – jak to się dzieje dotychczas – być czymś przeciwstawnym oddolnej samorządnej twórczości wolnych ludzi jako czynnik od tej twórczości odrębny i nad nią górujący, a w każdym razie roszczący pretensje i przejawiający tendencje do górowania.

Państwo będzie stawało się emanacją i ukoronowaniem samorządu, wyrastającego z wolnej oddolnej aktywności obywateli na najwyższych szczeblach koordynacji, planowania, dyspozycji, egzekutywy i kontroli.

55. Państwo przestanie być oderwanym od żywych ludzi celem samym w sobie, górującym nad ich realnymi potrzebami i życzeniami, gwałcącym ich wolność i czyniącym z nich bezbronne ofiary rozgrywek politycznych, samowoli i arbitralnych eksperymentów w ręku każdorazowych dzierżycieli władzy państwowej.

Państwo stanie się natomiast związkiem wolnych obywateli, istniejącym nie po to, by ich krępować i niewolić, lecz po to, by rozszerzać zakres ich wolności, by zapewniać im korzyści, wynikające z powszechnej solidarności i planowej uspołecznionej gospodarki w ramach wielkiej wspólnoty, obejmującej ludność całego państwa i utrzymującej wszechstronną solidarną łączność z całym światem.

                                         Jan Wolski

Powyższy tekst, pierwotnie pt. „Program upowszechnienia spółdzielczości i uspółdzielczenia ustroju publicznego”, napisany został w 1943 r. dla działających konspiracyjnie w Warszawie Międzyzwiązkowego Komitetu Spółdzielczego oraz Socjalistycznej Komisji Planowania. Po latach został opublikowany w miesięczniku „Więź” nr 2/1972. Przedrukowujemy go za tym ostatnim źródłem. Na potrzeby Lewicowo.pl udostępnił i opracował Piotr Grudka.

Kategorie:
• Dokumenty
• Samorządność robotnicza
• Spółdzielczość
• Teksty
• Teksty programowe
• Teoria