Program Polskiej Partii Socjalistycznej „Proletariat”

[1906]

Program Polskiej Partii Socjalistycznej „Proletariat” (na podstawie uchwał ostatniego zjazdu)

Kapitalizm, rozwijając się w granicach produkcji towarowej i stanowiąc tę fazę jej rozwoju, kiedy praca ludzka staje się towarem, łączy życie gospodarcze wszystkich narodów i stwarza przez to grunt dla wielkiego międzynarodowego ruchu wolnościowego, dążącego do wyzwolenia proletariatu.

Główną cechą ustroju kapitalistycznego jest posiadanie środków produkcji i transportu przez względnie małą garstkę ludzi stanowiącą klasę ekonomicznie panującą; większość społeczeństwa składa się z proletariuszy albo półproletariuszy zmuszonych już to stale, już to w pewnych odstępach czasu sprzedawać swą siłę roboczą jako towar dla podtrzymania swego ubogiego istnienia.

Wciąganie w wir wymiany towarowej wszystkich produktów pracy ludzkiej, rozwój techniki produkcyjnej i transportowej, powoduje rozrost kapitalizmu w głąb i wszerz.

Coraz nowe terytoria na kuli ziemskiej opanowywane są przez kapitalizm; w różnych dziedzinach produkcji wielkie przedsiębiorstwa bądź zupełnie usuwają drobne, bądź uzależniają je całkowicie od siebie, obracając małych producentów w proletariuszy albo półproletariuszy, zależnych od wielkiego kapitału, jakkolwiek małe kapitały łączą się razem w wielkich przedsiębiorstwach akcyjnych, to jednak nie odgrywają w nich roli samodzielnej i są tylko igraszką w rękach tych, co rozporządzają wielkimi kapitałami.

Postęp techniki umożliwia z jednej strony coraz większe zastosowania pracy kobiet i dzieci w procesie produkcji i wymiany; z drugiej zaś, przez zwiększenie produkcyjności pracy zmniejsza się zapotrzebowanie. Wszystko to wzmaga zależność proletariatu od kapitalistów i jego wyzysk.

Złe strony kapitalizmu potęgują się przez kryzysy, które są jego koniecznym, nie dającym się całkowicie usunąć wynikiem. Kryzysy muszą wybuchać jako rezultat rozrostu sił produkcyjnych, przy systemie konkurencji na rynku i prywatnej gospodarce kapitalistycznej, nie mogącej utrzymać harmonii między produkcją a spożyciem. Kryzysy przyspieszają jeszcze upadek drobnych producentów, potęgują wyzysk mas robotniczych, zwiększają liczbę robotników bez pracy i zaostrzają stan niepewności o jutro w szerokich warstwach społecznych. Wskutek powyższych zjawisk własność prywatna na narzędzia pracy, oparta na osobistej pracy jednostek, ustępuje i upada coraz bardziej wobec kapitalistycznej własności prywatnej, opartej na przyswajaniu sobie produktów cudzej (robotniczej) pracy.

W miarę wzrastania antagonizmów klasowych w łonie społeczeństwa burżuazyjnego wzmaga się niezadowolenie warstw pracujących z istniejącego ustroju kapitalistycznego. Zarazem rozwój techniki i zależnej od niej wielkiej produkcji koncentruje narzędzia tej ostatniej i ułatwia uspołecznienie ich, tj. przejście na własność całego społeczeństwa, celem zorganizowania planowej pracy wytwórczej. Równolegle do tego wzrastająca przy wielkiej produkcji wydajność pracy czyni możliwym zaspokojenie wszystkich potrzeb społeczeństwa w chwili, kiedy ujmie ono w swe ręce kierownictwo produkcji.

Klasa robotnicza, uświadomiona pod względem polityczno-społecznym, organizując się i prowadząc walkę ekonomiczną i polityczną, przygotowywać się będzie zarazem przez związki zawodowe, kooperatywy i inne formy zbiorowej działalności gospodarczej do przyszłego, planowego kierownictwa produkcją społeczną.

W ten sposób rozwój kapitalizmu, wytwarzając proletariat, pogłębiając przepaść ekonomiczną między klasami, pozbawiając mniej więcej znaczną część robotników stałego zajęcia, stwarza zarazem niezbędne warunki własnego upadku, warunki sprzyjające powstaniu nowego ustroju socjalistycznego, opartego na wspólnym posiadaniu narzędzi produkcji przez całe społeczeństwo, zorganizowane w państwo socjalistyczne.

Nowy ustrój, w którym zniesione zostaną klasy społeczne i wyzysk jednych przez drugich, w którym wszyscy obywatele będą mogli zaspokajać swe potrzeby, rozwijać się swobodnie i wszechstronnie, zapanuje tylko przez rewolucję socjalną, która odda władzę państwową zorganizowanemu proletariatowi, odbierając ją klasom panującym.

Dla przeprowadzenia tak rozległych przeobrażeń społecznych, jakich wymaga ugruntowanie ustroju socjalistycznego, potrzebna będzie silna, jednolita i konsekwentna władza polityczna, która wszystkie przekształcenia w ustroju społecznym zaprowadzać musi według jednego planu i która napotykać będzie na różne przeszkody ze strony żywiołów zachowawczych i wstecznych.

Konieczną jest zatem dyktatura proletariatu w okresie przejściowym, jaka będzie jej forma – tego przewidzieć nie można, prawdopodobnie będzie nią zgromadzenie prawodawcze ze znaczną większością socjalistyczną, z której wyłoni się rząd, poprzedzony chwilowym panowaniem (do zebrania się zgromadzenia) partii socjalistycznej w państwie.

Pewną rzeczą jest to tylko, że triumf socjalizmu wymaga władzy sprężystej, silnej i jednolitej.

***

Kapitalizm rozwija się także i na ziemiach polskich wchodzących w skład Rosji, Niemiec i Austrii, więc wszystko to, co towarzyszy rozwojowi kapitalizmu w ogóle, ujawnia się też na terytorium Polski: proletariat, nasz odczuwa te same bóle, potrzeby i pragnienia co proletariat całego świata; ponadto ma on, jak klasa robotnicza każdego kraju, swe własne sprawy, zależne od warunków specjalnych, na tle których żyje i walczy. Nie zamieszkuje on jednego, lecz aż trzy państwa; trzy jego odłamy znajdują się nie w jednakowych, a znacznie się różniących warunkach ekonomiczno-społecznych i polityczno-kulturalnych. Skutkiem tego każdy odłam proletariatu polskiego musi mieć i swój własny program i taktykę, związane jak najsilniej z programem ogólnym i taktyką całego proletariatu tych państw, które zamieszkuje.

Czy w interesie polskiej klasy robotniczej leży istnienie jednego państwa polskiego o odrębnym bycie państwowym?

Każda klasa społeczna powstaje, wzmaga się na siłach i walczy na tle pewnej kultury narodowej, to samo stosuje się do proletariatu, stopień intensywności i bogactwa kultury narodowej wywierają wielki wpływ; toteż istnienie odrębnego, całkowicie niezależnego państwa polskiego, sprzyjając potężnie wspaniałemu rozwojowi kultury narodowej, wpłynęłoby niezawodnie nader dodatnio na polską klasę robotniczą, tym bardziej że usunęłoby ucisk narodowościowy tam, gdzie on istnieje, i byłoby najlepszym zabezpieczeniem przeciwko niemu.

Cywilizacja niemiecka, niewątpliwie znacznie wyższa od polskiej, nie może dzięki silnym różnicom narodowym wywierać wielkiego wpływu na proletariat polski w Prusach zamieszkały. Fakt ten dowodzi, że tylko rodzima cywilizacja zdziałać może wiele.

Także zwrócić należy uwagę na tę okoliczność, że proletariat polski we własnym państwie skuteczniej mógłby walczyć z klasami posiadającymi i własnym rządem niż np. w zaborze rosyjskim z rządem ogólnorosyjskim i warstwami wyższymi. W państwach zamieszkałych przez różne narody walka klasowa zaciemnia się przez antagonizmy rasowo-narodowe. Jednakże uznając ten niewątpliwy fakt, że cały proletariat polski lepiej by się rozwijał w niezależnym państwie polskim niż w trzech państwach z przeważającymi narodami innymi, uznać trzeba zarazem wielkie trudności polityczne, które uniemożliwiają powstanie państwa polskiego w bliskiej przyszłości. Trudności te tkwią przede wszystkim w potędze militarnej państw zaborczych, w ich wspólnym zainteresowaniu w tym, ażeby państwo polskie nie mogło się odrodzić.

Są też pewne trudności gospodarcze, chociaż nie tak wielkie, jak by się to na pozór wydawać mogło, które utrudniają w bliższym przynajmniej czasie oddzielenie się Królestwa Polskiego od Rosji.

Polityka dążąca do odbudowania niepodległego państwa polskiego nie ma dziś i mieć nie może żadnych podstaw realnych. Wobec tego niepodległa Polska nie może być obecnie dążeniem proletariatu polskiego; polityka więc jego musi być inna.

Nie zagłębiając się w przewidywania różnych zawikłań międzynarodowych, które być mogą lub nie, proletariat polski musi w polityce swej wychodzić z punktu widzenia faktów istniejących i starać się zdobyć dla siebie jak najwięcej w granicach państw zaborczych, pozostawiając sobie wolną rękę na wypadek, gdyby obecne stosunki międzynarodowe zmienić się miały gruntownie.

Nie mając żadnych widoków uzyskania niepodległego bytu państwowego dla Polski, musi proletariat polski dążyć do tego, żeby w granicach państw zaborczych ziemie polskie korzystały z możliwie szerokiej autonomii politycznej, która umożliwiłaby mu prowadzenie swobodnej i szerokiej akcji w jego interesach klasowych.

Wobec braku niepodległego bytu państwowego Polski korzystnie byłoby dla interesów kulturalnych proletariatu polskiego, ażeby wszystkie ziemie polskie wchodziły w skład jednego państwa, pozostając w nim w związku federacyjnym. I to przedstawia jednak obecnie znaczne trudności i nie może być dziś przedmiotem realnej polityki polskiej klasy robotniczej. Wystarczy tylko zaznaczyć, że połączenie trzech czy nawet dwóch zaborów w związku z jednym państwem byłoby pożądane dla proletariatu polskiego.

Zresztą prędzej czy później, co nie jest oczywiście obojętne, zorganizować się muszą Stany Zjednoczone Europy, w skład których wejdą między innymi: Rosja, Niemcy i Austria, a wtedy trzy części Polski połączą się w jedną całość.

W ten sposób kwestia polska znaleźć może swe rozwiązanie na gruncie dążeń federalistycznych zarówno wewnątrz państw zaborczych, jak i między nimi i innymi w Europie.

***

Program niniejszy przeznaczony jest dla proletariatu polskiego w Królestwie Polskim i w prowincjach sąsiednich, wchodzących w skład państwa rosyjskiego, i musi się znajdować w jak najściślejszym związku z jego przekształceniem.

Proletariat polski iść musi ręka w rękę z proletariatem różnych narodów zamieszkujących Rosję.

Zanim dążeniem klasy robotniczej stanie się bezpośrednie zdobycie władzy politycznej w państwie, obalenie obecnego ustroju kapitalistycznego i zaprowadzenie nowego socjalistycznego, osiągnięcie którego stanowi dziś maksimum jej dążeń, dąży ona w obecnym (kapitalistycznym) ustroju (program minimum) do obalenia istniejącej absolutystycznej, centralistycznej monarchii i zbudowania na jej gruzach demokratycznej republiki federacyjnej, składającej się z poszczególnych mniejszych republik w wewnętrznych swych sprawach całkowicie niezależnych. Obecnie Królestwo Polskie stanowić powinno jedną z nich.

Przekształcenie Rosji na republikę federacyjną nie odbędzie się prawdopodobnie za jednym zamachem, chociażby dlatego, że nie wszystkie jej części o odrębnych właściwościach mogłyby bądź ze względów politycznych, bądź ze względów kulturalnych stać się od razu zupełnie wewnątrz niezależne. Centralistyczne tradycje państwa są jeszcze silne. Dlatego też zanim cały ustrój państwowy Rosji przyjąłby formę federacji, polska klasa robotnicza domagać się musi dla obecnego terytorium Królestwa Polskiego całkowitej autonomii wewnętrznej, która by sejmowi polskiemu w Warszawie zapewniała zupełną możność uchwalania wszystkich praw dotyczących Królestwa Polskiego; sprawy zaś dotyczące ceł, traktatów, polityki zagranicznej, obrony państwowej, ogólnego ustawodawstwa o pocztach, telegrafach i kolejach żelaznych – pozostawione być powinny ogólnemu, wszechrosyjskiemu parlamentowi centralnemu, w skład którego wchodziliby także i posłowie polscy wybrani doń bezpośrednio.

Autonomia terytorium polskiego zabezpieczona być powinna przez ustawę zasadniczą państwa oraz kraju (Królestwa Polskiego) tak, aby na przyszłość zniesioną być mogła tylko za obopólną zgodą.

***

Ustrój federacyjny republiki rosyjskiej opierać się powinien na następujących zasadach:

Skupienie całej władzy zwierzchniej ogólnopaństwowej w rękach jednego zgromadzenia, tj. parlamentu.
Powszechne, bez różnicy płci, równe, bezpośrednie i tajne prawo głosowania do parlamentu centralnego, sejmów krajowych, rad prowincjonalnych miejskich i gminnych. Przedstawicielstwo ustosunkowane. Czynne i bierne prawo wyborcze jest udziałem wszystkich obywateli, którzy ukończyli lat 20. Pensje poselskie. Dwuletni okres czynności poselskich, po którym następują nowe wybory.
Prawo samookreślenia narodów wchodzących w skład państwa, polegające na tym, że każdy obywatel stanowi sam o przynależności do tej lub innej narodowości i że sama ludność na terytoriach spornych określa przez głosowanie bezpośrednie i tajne, do jakich części państwa, stanowiących odrębne kraje, wewnątrz zupełnie samodzielne, mają te terytoria należeć.

Autonomia narodowo-kulturalna mniejszości narodowych, polegająca na podziale budżetów krajowych, prowincjonalnych, miejskich i gminnych na cele kulturalne w stosunku do liczebności grup językowych, oraz uznanie praw języka mniejszości narodowych w urzędach tam, gdzie stanowi ona 15% i więcej w krajach, prowincjach, miastach i gminach.

Nietykalność osób i mieszkań.
Zupełne równouprawnienie narodowości, wyznań, płci i ras.
Nieograniczona swoboda słowa, prasy, zebrań, stowarzyszeń, strajków i petycji.
Oddzielenie kościoła od państwa i szkoły od kościoła.
Wybieralność wszystkich urzędników z wyjątkiem tych, którzy posiadać powinni wiedzę specjalną.
Bezpłatny sąd wraz z bezpłatną obroną. Odszkodowanie osobom niesłusznie aresztowanym i osądzonym. Sądy przysięgłych. Zniesienie kary śmierci. Odpowiedzialność wszystkich urzędników przed sądem.
Zniesienie armii stałej. Zaprowadzenie powszechnej milicji ludowej. Przekazanie sporów międzynarodowym sądom rozjemczym.
Szkoła świecka. Powszechne i obowiązkowe nauczanie ogólnokształcące i zawodowe dzieci i młodzieży do lat 16 z dostarczeniem odzieży, pokarmu i pomocniczych środków naukowych.
Bezpłatna pomoc lekarska i lekarstwa.
Zniesienie wszystkich podatków pośrednich i ceł, niekorzystnych dla większości ludności. Zaprowadzenie postępowego podatku od dochodu i spadków.
8-godzinny dzień roboczy dla wszystkich dorosłych robotników płci obojga. Zakaz pracy dzieci, młodzieży od lat 16 do 18. Ochrona kobiet na czas połogu oraz karmienia niemowląt.
Zupełne zniesienie pracy nocnej dla dzieci, młodzieży i kobiet. Wzbronienie nocnej pracy i dla dorosłych mężczyzn od 6 wieczorem do 6 rano, z wyjątkiem tych gałęzi produkcji, w których jest to niezbędne ze względów technicznych.
36-godzinny odpoczynek w tygodniu dla pracowników płci obojga.
Zaprowadzenie inspekcji fabrycznej we wszystkich gałęziach produkcji przemysłowej, rolnej, górniczej wielkiej i małej, w handlu, na kolejach żelaznych, telegrafach, telefonach i pocztach. Wybieralność inspektorów fabrycznych przez robotników i robotnice.
Sądy przemysłowe, rolnicze, górnicze i inne, składające się w dwóch trzecich z przedstawicieli robotników i jednej trzeciej przedstawicieli fabrykantów oraz z członka wybranego przez miejscowy organ samorządu.
utworzenie z funduszów instytucji samorządu giełd pracy i oddanie ich pod zarząd stowarzyszeń robotniczych.
Odpowiedzialność przedsiębiorców za częściową lub całkowitą niezdolność do pracy, spowodowaną bądź to przez kalectwo, bądź ujemne warunki pracy.
Kryminalna odpowiedzialność przedsiębiorców za naruszenie przepisów o ochronie pracy.
Obowiązkowe ubezpieczenie wszystkich pracowników na starość oraz na wypadek niezdolności do pracy.

***

W dziedzinie stosunków agrarnych partia nasza stawia żądania specjalne, które tu formułujemy tylko w ogólnych zarysach. W programie agrarnym musimy mieć na względzie:

interes proletariatu rolnego i małorolnych włościan właścicieli, którzy nie mogą się ze swych gruntów utrzymać i muszą, chcąc jako tako wyżyć, wynajmować się na pewien czas jako robotnicy rolni;
tylko takie reformy, które mogą zbliżyć nas do celów ostatecznych i sprzyjać rozwojowi i coraz większej wydajności produkcji rolnej.

W sferze stosunków rolnych żądamy więc:

Oddania na rzecz kraju zdolnej do uprawy ziemi państwowej, dóbr stanowiących tak zwane majoraty, wreszcie wielkich posiadłości prywatnych, przekraczających pewną normę prawną za określonym wynagrodzeniem właścicieli z funduszów krajowych z tym, żeby: 1) ziemie te częściowo oddawać związkom robotników rolnych w długoterminową dzierżawę do uprawy, w ilości umożliwiającej prowadzenie na nich racjonalnego gospodarstwa, odpowiadającego wymaganiom nauki, pod kierunkiem agronomów wybranych przez związki robotnicze; 2) częściowo zaś złączonym w kooperatywy rolne gospodarstwom małorolnych włościan, celem zaokrąglenia ich, tak aby i na nich można było prowadzić racjonalną gospodarkę.

Utworzyć też należy kredyt krajowy dla związków robotników rolnych, kooperatyw włościańskich, który by umożliwił przeprowadzenie wielkich reform w rolnictwie i podniesienie produkcyjności ziemi.

Reformy te podniosłyby dobrobyt proletariatu rolnego i włościan małorolnych, przyzwyczaiłyby ich do wspólnej zbiorowej pracy i przygotowałyby ich z czasem do ustroju socjalistycznego.

Prywatna własność na ziemię pozostawałaby na razie: wielcy właściciele ziemscy zatrzymaliby swe zmniejszone znacznie, za odpowiednim wynagrodzeniem posiadłości; włościanie średnio zamożni i posiadający stosunkowo znaczniejsze grunta pozostaliby przy swoich.

Z drugiej jednak strony powstałyby liczne kooperatywy włościan, poprzednio małorolnych, których poszczególne posiadłości zostałyby zwiększone do normy średniej własności włościańskiej; wreszcie dzierżawy związków robotników rolnych.

Prawdopodobnie pod wpływem tych kooperatyw i dzierżaw związkowych włościanie średnio zamożni i bardzo zamożni utworzyliby z czasem dobrowolnie własne kooperatywy. Wszystkie reformy wymienione w programie naszym mogą być przeprowadzone w całości jedynie przez konstytuantę ogólnopaństwową i przez sejm krajowy autonomiczny w Warszawie, wybrane na podstawie powszechnego, równego, tajnego i bezpośredniego prawa głosowania.

Konstytuanta ogólnopaństwowa wyda podstawowe ustawy państwowe; oznaczy stosunek poszczególnych części państwa do jego całości.

Pierwszy sejm w Warszawie opracuje zakres autonomii krajowej, jej ustawy zasadnicze, które konstytuanta zatwierdzi. Następnie sejm krajowy przystąpi do przeprowadzenia żądanych przez nas reform w granicach ugruntowanej autonomii i działać będzie samodzielnie, tj. ustanawiać prawa bez ich zatwierdzenia przez parlament centralny, który zajmować się powinien już tylko sprawami ogólnopaństwowymi.

PPS „Proletariat”

Powyższy program PPS „Proletariat” był drugim tego rodzaju dokumentem tej partii – pierwszy powstał w roku 1902, natomiast w okresie rewolucji 1905 r. dokonano aktualizacji i zmian, które uchwalił jedyny zjazd partii, zorganizowany w końcu grudnia 1905. Pierwotnie ukazał się w formie broszury w 1906 r. Powyższy tekst przedrukowujemy za książką „Polskie programy socjalistyczne 1978-1918”, wybór i komentarz Feliks Tych, Książka i Wiedza, Warszawa 1975.