Nasze Domy Robotnicze
[1923]
Bardzo ważnym dorobkiem, którym uwieńczona została mrówcza praca robotników polskich na Śląsku Cieszyńskim, w zakresie gospodarczo-kulturalnym są nasze Domy Robotnicze.
Jednym z pierwszych powstał Dom Robotniczy w Stonawie. Zaraz po założeniu stowarzyszenia spożywczego w r. 1896 powstała również myśl wybudowania lokalu służącego na zgromadzenia członków. Podczas pamiętnego wielkiego strajku górników w r. 1900, szczególnie przez brutalne zachowanie się właścicieli prywatnych gospód, odmawiających sali na odbycie zgromadzeń strajkującym, myśl wybudowania Domu Robotniczego nabrała realnej podstawy, a w roku 1905 stanęła obok Spółki spożywczej wspaniała jednopiętrowa budowa, której podwoje dnia 15 października 1905 zostały uroczyście otwarte, i jako własny dom – oddany robotnikom. Dom Robotniczy w Stonawie ma restaurację z potrzebnymi do tejże lokalami na parterze, zaś na piętrze obszerną salę, która pomieścić może przeszło 1000 osób. Sala mieści obszerną scenę dla odgrywania przedstawień teatralnych. Na galerii umieszczony jest aparat do urządzania kinoteatru. Wszystkie lokale Domu Robotniczego mają dwojakie oświetlenie: gazowe i elektryczne. W Domu Robotniczym skupiają się organizacje: zawodowa, polityczna i oświatowa, w ich posiadaniu jest dosyć bogata biblioteka, kółko teatralne i własna muzyka. I sklepy, i biura Stowarzyszenia spożywczego są umieszczone w Domu Robotniczym.
Dom Robotniczy w Olbrachcicach zbudowało stowarzyszenie spożywcze w Stonawie na wzór własnego Domu Robotniczego, zaś otwarty został dnia 4 października 1908 r. Budowa wspaniała, parterowa, mieszcząca restaurację i potrzebne do niej lokale, wielką salę, która zdoła koło 600 ludzi pomieścić, scenę do urządzań przedstawień teatralnych. Oświetlenie posiada gazowe. Skupiają się tamże również organizacje zawodowe, polityczne i oświatowe oraz sklep i biuro stowarzyszenia spożywczego. Dom Robotniczy w Olbrachcicach jest obecnie własnością Koła miejscowego „Siły” [lewicowe robotnicze stowarzyszenie oświatowo-kulturalne „Siła”, istniejące na Śląsku Cieszyńskim od roku 1908 – przyp. redakcji Lewicowo.pl].
Dom Robotniczy w Dąbrowie założony w roku 1906 przez członków stowarzyszenia spożywczego dla dąbrowsko-karwińskich robotników pod nazwą „Stowarzyszenie Domu Robotniczego” w Dąbrowie. W roku 1915 został na publicznej licytacji kupiony przez Centralne Stowarzyszenie dla Śląska w Łazach. Dom mieści obszerną salę wraz ze sceną teatralną, restaurację z przynależnymi lokalami, służy na zgromadzenia, różne posiedzenia, zabawy i przedstawienia teatralne. Dom posiada oświetlenie elektryczne.
Dom Robotniczy „Karwina-Sowiniec” został w roku 1907 przez stowarzyszenie spożywcze w Karwinie-Sowiniec od Halamy zakupiony. W roku 1914 połączony z Centralnym Stowarzyszeniem Spożywczym w Łazach. W roku 1922 został cały Dom przerobiony i posiada obszerną salę wraz ze sceną i restauracją. Skupiają się w nim organizacje: zawodowa, polityczna i oświatowa. Dom posiada oświetlenie elektryczne.
Dom Robotniczy w Orłowej został otwarty w roku 1911. Jest to wspaniała budowa z obszerną salą i sceną. Dom mieści restaurację i kilka przyległych lokali, gdzie skupiają się miejscowe organizacji. Dom posiada oświetlenie elektryczne.
Dom Robotniczy w Górnej Suchej zbudowany w roku 1907 przez stowarzyszenie spożywcze w Górnej Suchej. Dom mieści obszerną salę wraz ze sceną i przyległymi lokalami. Skupiają się w nim robotnicze organizacje miejscowe. Oświetlenie elektryczne. Dom górno-suski należy do jednych z najpiękniejszych i największych Domów Robotniczych.
Dom Robotniczy w Cierlicku, skromny, zbudowany przez stowarzyszenie spożywcze w roku 1909, mieści salę na zgromadzenia, posiedzenia i zabawy.
Początki organizacji politycznych i zawodowo-robotniczych w Trzyńcu datują się od 27 listopada 1892, kiedy w Cieszynie odbywało się pierwsze zebranie robotnicze, w którym tak samo robotnicy trzynieccy brali udział, przystępując do organizacji socjalistycznych, na których zebraniach prelegenci tow. Daszyński, Diamand, Misiołek i inni wszczepiali ideę socjalistyczną. Później zwołano z braku lokali w Trzyńcu zebrania do Wendryni. Robotnicy ponosili trudy, bo uczęszczali masowo piechotą do Wendryni i na powrót, i w tych warunkach towarzysze nasi pionierzy śp. tow. Pala Józef, Staniek Jan, Sekuła Józef i tow. Śliwka Jan, Kornuta Jan, Patnek, Kassik, Bajtek, Damowski i inni założyli pierwsze podwaliny pod Stowarzyszenie Domu Robotniczego, który miało wyznaczony cel: stworzyć dach nad głową dla robotników trzynieckich.
Ustanowienie sekretariatu partyjnego w Trzyńcu w roku 1904, gdzie na sekretarza powołano tow. Emanuela Chobota, pchnęło pracę około budowy Domu Robotniczego naprzód i już w roku 1906 zakupiono miejsce budowlane w Trzyńcu za cenę 4600 K, na które zaledwie zapłacono 1000 K zadatku, resztę ceny kupna musiano na żądanie sprzedającego na tym placu budowlanym zaintabulować, aż nareszcie przystąpiono do budowy i 15 listopada 1908 został Dom Robotniczy oddany do użytku robotnikom.
Któż może opisać trudy poniesione przy zbieraniu potrzebnych funduszów i pokładanej wielkiej ofiarności poszczególnych towarzyszy, ale usiłowania te odniosły skutek i wszelkie przeszkody zostały usunięte, stanęło dzieło, które wbrew przepowiedniom swych nieprzyjaciół (przepowiadano w ciągu jednego roku bankructwo itp.) stanęło na pewnych podstawach i wybudowanie to umożliwiło także w roku 1908 otwarcie pierwszego sklepu robotniczego stowarzyszenia spożywczego w Trzyńcu.
Dom Robotniczy w Trzyńcu mieści następujące sale: lokale restauracyjne, dwie wielkie sale szynkowe, kuchnię restauracyjną oraz mieszkanie dla gospodarza i lokale sklepowe dla spółki spożywczej w parterze, zaś w pierwszym piętrze jedną dużą i jedną małą salę na zgromadzenia, przedstawienia i zabawy, oraz pięć lokali na biura i pomieszkanie, oprócz tego duży ogród restauracyjny z kręgielnią i werandą dla zabaw i występów gimnastycznych, zaś w sali jest umieszczona obszerna scena teatralna na przedstawienia teatralne, która jest połączona osobnym wejściem z korytarza, zaś oświetlenie elektryczne dostarcza huta trzyniecka za pośrednictwem gminy. Wyszynk piwu, wina itp., herbaty, kawy jest ograniczony dla członków Stowarzyszenia Domu Robotniczego, zaś członkami pełnoprawnymi są członkowie, którzy złożyli 200 Kcz na obligację, czyli udział, wspierającymi, którzy zapłacą jednoroczną wkładkę przynajmniej jedną Kcz.
W roku 1909 zakupiono realność w Puńcowie nr 100, dom murowany, w roku 1912 kupiono w Trzyńcu nr 221 realność dla pomieszczenia filii spółki spożywczej na Tyrskiej (z okrągło 1/2 morgiem pola), w roku 1913 kupiono realność w Trzyńcu nr 134, obok Domu Robotniczego na pomieszkanie dla zatrudnionych, lata wojenne zaś były dla rozwoju niekorzystne. Dalsze rozszerzenie działalności nastąpiło dopiero w roku 1920 przez zakupno realności w Bystrzycy nr 119, gdzie umieszczono sale Domu Robotniczego i sklep spółki spożywczej, wielka sala jest używana na zabawy, przedstawienia i ćwiczenia gimnastyczne, oprócz tego realność ta obejmuje dwie morgi ornego pola.
W roku 1921 zakupioną została realność w Nydku nr 151, która służy wyłącznie celom spółki spożywczej.
W tym samym czasie zakupiono w Oldrzychowicach jeden morg pola jako plac budowlany przy drodze, na którym w przyszłości ma stanąć Dom Robotniczy.
W sierpniu 1921 zakupiono realność w Dolnej Lesznej nr 12, która została odpowiednio rozbudowana i mieści obszerne lokale dla spółki spożywczej oraz dwa lokale na posiedzenia i biblioteki, oraz cztery pomieszczenia dla zatrudnionych i około jeden morg pola ornego, zaś w Trzyńcu obok Domu Robotniczego zakupiono plac budowlany 1800 m2, który ma służyć na dalsze przybudowanie i rozszerzenie Domu Robotniczego w Trzyńcu.
Bilansowo w dniu 31 grudnia 1921 przedstawia się stan czynny w kwocie 2 003 306 koron czeskich, w tym 838 000 Kcz za realności, budynki itp., zaś stan bierny wynosi ogółem kwotę 960 000 Kcz, zaś fundusz rezerwowy 1 042 312 Kcz.
W Domu Robotniczym w Trzyńcu mieściło się w czasie od 1 lipca 1919 do 30 czerwca 1921 także robotnicze kino (Teatr Świetlny), które tymczasowo przez nieżyczliwość władzy jest nieczynne.
Powyższe robotnicze domy, budynki i realności przedstawiają dobitnie współpracę towarzyszy za rozszerzeniem instytucji robotniczych, które spełniają swe zadanie wyłącznie w interesie klasy pracującej w Trzyńcu i okolicy, zaś organizacje korzystają z urządzeń i sal oraz lokali w powyższych miejscowościach.
Dom Robotniczy w Suchej Średniej wybudowany w roku 1913 przez stowarzyszenie spożywcze w Suchej Średniej. Budowa jednopiętrowa, na piętrze mieści wielką salę wraz ze sceną i kilka mniejszych lokali potrzebnych na garderobę i wyszynku podczas zabaw w sali. W parterze wielki sklep Centralnego Stowarzyszenia Spożywczego w Łazach, restauracja i kilka mniejszych pomieszczeń.
Dom Robotniczy w Porębie zakupiony jako prywatny dom przez stowarzyszenia spożywcze w Porębie w celu umieszczenia Konsumu, później przerobiony z pewnymi dobudowaniami. Dom skromny mieści salę na zgromadzenia i sklep stowarzyszenia spożywczego w Łazach.
Dom Proletariuszy w Karwinie wybudowany przez stowarzyszenia spożywcze dla robotników i rzemieślników w Karwinie, po krótkim czasie skutkiem nieracjonalnej gospodarki przestał być własnością robotników. Dopiero od roku 1920 przeszedł znów w zarząd robotników karwińskich.
Dom Robotniczy w Dolnych Błędowicach powstał w roku 1911 dzięki wysiłkom towarzyszy miejscowych. Znajduje się przy głównej ulicy i przedstawia piękną budowę tak na zewnątrz, jak i na wewnątrz. W domu tym mieści się sklep Centralnego Stowarzyszenia łaziańskiego, scentralizowanego z początkiem 1922 roku. Mieszczą się tam także wszystkie instytucje i organizacje robotnicze. Dom posiada wspaniałą salę i wielką scenę. Koło domu jest wielki ogród. Dom Robotniczy w Dolnych Błędowicach ma specjalne znaczenie, gdyż jest ośrodkiem życia robotniczego dla całej okolicy.
Dom Robotniczy w Bystrzycy przerobiony z prywatnego domu, który w roku 1920 zakupiło stowarzyszenie spożywcze w Trzyńcu. Dom mieści sklep spożywczy i wielką salę.
Oprócz wykazanych 12 Domów Robotniczych jest w posiadaniu robotniczym kilkadziesiąt domków i realności, w których mieszczą się sklepy stowarzyszeń spożywczych i lokale mniejsze, służące na urządzenie małych zgromadzeń, konferencji lub posiedzeń.
Jeżeli zważymy, że w roku 1905 stanął pierwszy Dom Robotniczy w Stonawie, to należy stwierdzić, że dzieła wybudowania dwunastu wspaniałych gmachów dla użytku robotniczego dokonano właściwie w okresie dziesięciu lat, gdyż czas wojenny należy z tego wyłączyć. Jeżeli weźmiemy pod uwagę etnograficzną część Śląska Cieszyńskiego – w części czeskiej – gdzie mieszka koło 160 000 Polaków, z czego można liczyć śmiało 75-80% robotników, to musimy stwierdzić, że Domy Robotnicze stoją właśnie w tych miejscowościach, gdzie największy procent jest Polaków, co najlepiej dowodzi, że budowy te są prawie wyłącznie dziełem polskiego robotnika.
Powyższy tekst pierwotnie ukazał się w „Spółdzielczym Kalendarzu Robotniczym na rok 1923”, Wydawca: Związek Polskich Stowarzyszeń Spożywczych na Śląsku w Morawskiej Ostrawie. Od tamtej pory tekst nie był wznawiany, poprawiono pisownię wedle obecnych reguł.
- Zofia Daszyńska-Golińska: Domy ludowe