Lewicowo.pl – Portal poświęcony polskiej lewicy demokratycznej, patriotycznej i niekomunistycznej

Zygmunt Zaremba

Cel i droga

[1963]

Gdy zbliżał się koniec wojny, stawało się coraz jaśniejsze, że nasi sojusznicy zachodni zdecydowali się oddać Polskę w strefę wpływów Związku Radzieckiego. Teherańskie i jałtańskie układy między Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Związkiem Radzieckim przypieczętowały te plany.

Błędne założenie

Przewidywania szybkiego wybuchu nowej wojny jednak się nie sprawdziły. Stały one w sprzeczności z faktycznym biegiem życia. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania przeprowadzały masową demobilizację. Francja uwikłała się w wojnę w Indochinach. Zachód gotów był do najdalej idących kompromisów ze Stalinem, byle wejść na drogę odbudowy gospodarczej i mieć zapewniony spokój.

Koncepcja „Naród na wychodźstwie”

W miarę upływu lat ujawniał się coraz bardziej nieżyciowy charakter takiej koncepcji. Gorzej, w jej cieniu rozpleniały się małe ambicyjki dawnych – przeważnie sanacyjnych – dygnitarzy, którzy usiłowali narzucić swe przywództwo przez owładnięcie głównych organów tego „państwa na wygnaniu”.

Tak więc pan August Zaleski przy pomocy gen. Andersa zawładnął podstępnie tytułem Prezydenta Rzeczpospolitej. Powstały dwa ośrodki, mające tę samą ambicję reprezentowania całego narodu. Pan Mikołajczyk po przybyciu na emigrację powołał do życia trzeci ośrodek o tych samych zadaniach reprezentacyjnych. W związku z tym i tak szczupłe kadry ugrupowań politycznych na emigracji rozbijały się, by stworzyć dla tych ośrodków reprezentacyjnych pozory szerokiego zasięgu wpływów politycznych wśród emigracji i uzasadnić prawo do „rządu dusz”. W rezultacie, reprezentacje emigracyjne z dumnych nosicieli „ducha narodu” zamieniły się w kramiki skłóconych grup i grupek. Zaprzepaszczona została w ten sposób nawet skądinąd bardzo potrzebna organizacja ogólna emigracji, zajmująca się jej codziennymi sprawami życia gospodarczego i duchowego.

Jednocześnie zaostrzały się sprzeczności między koncepcją w założeniu swym wysoce patriotyczną a naturalnym biegiem rozwoju każdej emigracji latami przebywającej poza krajem: masa emigracyjna traciła związek z ojczyzną, wrastała w nowe otoczenie, obojętniała dla spraw publicznych, a dzieci patriotów w masie swej ulegały asymilacji z krajem przebywania swych rodziców. „Naród na wygnaniu” stał się czynnikiem biologicznego wzrostu cudzych narodów.

W świetle tego rozwoju stosunków ginęły iluzje co do możliwości utrzymania politycznego charakteru emigracji traktowanej jako całość. Brak nowych emigrantów z kraju podkreślał coraz wyraźniej oderwanie od ojczystego gruntu. Usiłowania pewnych środowisk, wymierzone w kierunku wywołania prądu zasilającego fizycznie i intelektualnie emigrację nowymi przybyszami z kraju, spełzły na niczym. Przyjeżdżający z Polski, gdy „wybierali wolność”, w rzeczywistości wybierali dla siebie możność życia w dogodniejszych warunkach niż w Polsce. Na palcach można policzyć nowych uchodźców, którzy włączyli się w tej lub innej formie do życia politycznego emigracji; tysiącami za to przewijają się w krajach Zachodu obywatele Polski bez najmniejszego zamiaru pozostania na stałe zagranicą.

PPS w życiu emigracji

PPS toruje nowe drogi

Dobra wola PPS przyczynienia się do rozumnego zorganizowania emigracji i utrzymania jej charakteru demokratycznego rozbijała się o coraz wyraźniejsze nadużywanie haseł jedności narodowej dla rozpanoszenia się grup reakcyjnych i generalskich. Współpraca PPS w różnych ciałach reprezentacyjnych stawała się coraz bardziej przykrywką dla reakcyjnego charakteru polityki oficjalnych przywódców. PPS musiała się coraz bardziej odsuwać od tych „reprezentacji” i wchodzić na drogę pełnej samodzielności politycznej, silnego podkreślania swej odrębności ideologicznej.

Rewolucyjne manifestacje w Poznaniu i Październik 1956 roku, jak również pogłębiający się kryzys wewnętrzny w obozie komunistycznym, przyśpieszyły ten rozwój, dowodząc, że wiara w klasę robotniczą i odporność narodu nie zawiodły. Coraz liczniejsze kontakty z krajem ujawniły, że mimo wszystkie prześladowania idea polskiego socjalizmu tkwi nadal w duszach ludzi pracy fizycznej i umysłowej. Ku nim zwróciły się wszystkie myśli i uczucia. Zmalały „problemy” tak zwanej polityki emigracyjnej, odpadły złudzenia o możliwościach i pożytku współpracy z ugrupowaniami prawicowymi. PPS całym frontem zwracała się ku problematyce krajowej. Ukoronowaniem tego procesu był V Zjazd PPS w r. 1961, który uchwalił wyjście partii z Tymczasowej Rady Jedności Narodowej i ostre odgraniczenie się od ugrupowań reakcyjnych, wytyczając jednocześnie drogę ku scaleniu wszystkich sił polskiej demokracji w kraju i na emigracji na platformie realizacji socjalizmu w warunkach wolności politycznej i osobistej obywateli [2].

Deklaracja celów i zadań PPS

Cechą zasadniczą deklaracji celów i zadań jest:

1. zdecydowane zerwanie z czysto negatywnym stosunkiem do państwa polskiego,

2. trzeźwa ocena sytuacji międzynarodowej i przeciwstawienie się wszelkim wojennym koncepcjom „wyzwalania” Polski,

3. przeciwstawienie komunizmowi socjalistycznej metody rozwiązywania problemów Polski współczesnej, zgodnie z ideałami wolności narodowej i swobody człowieka.

Odzyskanie pełnej Niepodległości

Deklaracja celów i zadań PPS sprowadza zagadnienie na właściwy grunt polityczny. Uzależnienie państwa polskiego od Związku Radzieckiego jest rzeczą niewątpliwą, ale w tych warunkach uzależnienia państwo polskie istnieje, obejmuje zwarte terytorium o ludności prawie całkowicie polskiej; w ramach tego państwa żyje, pracuje i rozwija się naród polski; losy tego państwa nie mogą być obojętne żadnemu Polakowi. Jest to tak proste i jasne, że wszyscy Polacy, gdziekolwiek się znajdują, stają w obronie granic państwowych i – z jedynym niechlubnym wyjątkiem – wypowiadają się zdecydowanie za pomocą państwu polskiemu ze strony Zachodu.

Szczęśliwie więc nie chodzi dzisiaj jak ongiś o odbudowę państwa polskiego, co było główną treścią hasła Niepodległości, lecz o rozszerzenie samodzielności Rzeczpospolitej Polskiej zarówno w polityce międzynarodowej – w stosunkach z innymi narodami, jak i w stosunkach wewnętrznych wobec własnych obywateli. Dlatego też PPS formułuje jako swój cel główny odzyskanie pełnej Niepodległości, bo w ograniczeniu swobody państwa polskiego leży sedno sprawy w obecnym okresie.

Ustalając właściwą terminologię w stosunku do naczelnego postulatu wszelkiej polityki polskiej, PPS odgranicza się stanowczo od koncepcji wojennego „wyzwalania” kraju. Interwencja zbrojna Zachodu przy roli, jaką grają Niemcy dzisiaj w bloku zachodnim, gdy są coraz bardziej uzbrajane i pielęgnują nastroje rewizjonistyczne wobec Polski, niosłaby ze sobą co najmniej obalenie naszej granicy zachodniej, nowe przesiedlanie ludności i próby odbudowania kapitalizmu, co musiałoby wywołać wojnę domową. Więcej. W obecnych warunkach wojna zagraża obróceniem całego naszego kraju w zatrutą pustynię [4]. Dlatego też PPS stawia jasno sprawę: przemiany w życiu państwa polskiego, niezbędne dla odzyskania warunków godnych wolnego człowieka i obywatela, powinny być wynikiem przede wszystkim nacisku codziennego i jeśli trzeba walki mas pracujących w samej Polsce.

Klucz do przemian w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych poszczególnych krajów strefy wpływów radzieckich leży więc w rozwoju sił społecznych zarówno w Związku Radzieckim, jak i w krajach „demokracji ludowej”. Tempo tego procesu zależeć będzie w dużym stopniu od wykrystalizowania się w społeczeństwie jasnej koncepcji, co i jak należy zmienić w wewnętrznych i zewnętrznych stosunkach państwa polskiego.

Polska Partia Socjalistyczna zgodnie z całą swoją historią pragnie odegrać czynną rolę w kształtowaniu się tej koncepcji naprawy Rzeczpospolitej [5]. W tym leży najgłębszy sens deklaracji celów i zadań PPS. Cele pozostają niezmienne: Niepodległość i Socjalizm, ale drogi do tego celu są dziś inne niż dawniej, bo inne są warunki, w których trzeba działać.

Neokolonializm sowiecki

Stosunki między Polską i Związkiem Radzieckim stoją w zasadniczej sprzeczności z tą tendencją rozwojową życia międzynarodowego. Chociaż po Październiku usunięte zostały najbardziej jaskrawe przejawy uzależnienia od Związku Radzieckiego, dla każdego Polaka jest jasne, że całe życie polskie jest nadal poddane presji i kontroli rosyjskiej [6]. I jeśli pojęcie neokolonializmu oznacza uzależnienie gospodarcze i podporządkowanie sobie grupy rządzącej przez państwo silniejsze, to termin ten ma pełne zastosowanie w naszym wypadku, przy czym gorliwość rządzącej partii w Polsce dubluje ingerencję bezpośrednią Związku Radzieckiego. Polska nie ma własnej polityki ani w stosunkach zewnętrznych, ani w życiu wewnętrznym wobec własnych obywateli.

Gdy na całym świecie rozpada się system kolonialnego wyzysku i uzależnienia narodów, gdy narody świeżo odzyskujące wolność walczą przeciwko nawrotowi neokolonializmu, nie do pomyślenia jest, by neokolonializm radziecki mógł długo istnieć w środkowowschodniej Europie. 30-milionowy naród polski, zorganizowany w swoim państwie, nie chce i nie może być narodem pozbawionym możności wyboru dróg własnego życia zbiorowego.

Podział świata na bloki

Polska znalazła się w tym podzielonym świecie w szczególnie tragicznej sytuacji: związana całą swą historią z Zachodem, została wtłoczona do bloku wschodniego; Zachód pod naciskiem potrzeb obrony przed zagrożeniem ze Wschodu uzbraja Niemcy, które hodują u siebie tendencje rewizjonistyczne, wymierzone przeciw naszemu krajowi; w związku z tym państwa Zachodu powstrzymują się od formalnego uznania i zagwarantowania naszych granic zachodnich; jedynym gwarantem o międzynarodowym znaczeniu w najbardziej żywotnej dla państwa polskiego sprawie granicy zachodniej stał się w tej sytuacji Związek Radziecki.

W tym fatalnym splocie będzie znajdowała się Polska dopóki panuje na świecie polityka konkurencyjnych bloków wojskowo-politycznych. Dlatego też PPS wita z nadzieją koncepcję zneutralizowania pasa środkowo-europejskiego i oswobodzenia go z konsekwencji uczestniczenia w jakimkolwiek bloku. Zresztą wszystko co sprzyja zmniejszeniu napięcia międzynarodowego i rozwojowi pokojowych stosunków jest dla Polski pożyteczne, bo osłabia bezpośrednią ingerencję Związku Radzieckiego w życie polskie i pozwala szerzej rozwinąć się własnej inicjatywie społeczeństwa.

Położenie geograficzne, potencjał ludnościowy i gospodarczy wyznaczają Polsce określone miejsce w życiu Europy i świata. Nie przy boku tego czy innego mocarstwa, między którymi konkurencja będzie trwała zapewne – bodajby tylko pokojowa – przez wiele jeszcze lat, lecz w pozycji ścisłej neutralności, bez rojeń mocarstwowych, a w dobrym współżyciu ze wszystkimi sąsiadami, tworząc wespół z innymi krajami środkowo-wschodniej Europy pomost pokoju i współpracy między Wschodem i Zachodem.

Perspektywy zmian w obozie komunistycznym

Wiąże się to z głębokimi zmianami w wewnętrznym życiu Związku Radzieckiego, przeprowadzonymi po śmierci krwawego dyktatora. Zmiany te polegają na porzuceniu metod masowego terroru i szukaniu dróg wiodących do powiązania władzy ze społeczeństwem przy umocnieniu rządów powstałej pod rządami Stalina i okrzepłej już nowej klasy rządzącej. Zmiany te są przeprowadzane wśród ostrej walki wewnętrznej z jednej strony z „rewizjonistami”, którzy prą ku demokracji, z drugiej zaś strony z „dogmatystami”, bojącymi się jakichkolwiek zmian w starym systemie stalinowskim. Walkę tą komplikuje jeszcze opozycja Chin, które biorą w opiekę dogmatystów stalinowców, niszcząc coraz skuteczniej jedność całego obozu komunistycznego.

Nie ma ani materialnych, ani psychologicznych przesłanek dla powrotu do stalinowskiej przeszłości. Nie darmo Mikojan stwierdził w debacie XXII kongresu KPZR, że zwycięstwo stalinowców prowadziłoby do skrócenia o głowę wszystkich dzisiejszych władców Związku Radzieckiego. I nie tylko dlatego nie może być powrotu do metod Stalina, że rządząca ekipa musi teraz bronić swych głów przed stalinowską reakcją. Raz obudzony krytycyzm i wyzwolona swoboda myślenia musi pogłębiać się, ogarniać coraz nowe dziedziny życia, przekształcać się w świadomość polityczną i społeczną, rodząc w masach pracujących powinowactwo idei i poczucie solidarności w dobijaniu się o ich realizację. Dyktatura może ten proces powstrzymywać, ale nie unicestwić.

Można znaleźć wiele analogii między dzisiejszą fazą stosunków w krajach komunistycznym a stosunkami panującymi w Europie przed stu laty: załamywał się wówczas system rządów absolutnych, masy ludowe zdobywały prawa osobistej wolności, potem swobody polityczne i brały coraz żywszy udział w życiu publicznym, obalały tyrańskie prawa karzące za udział w zmowie robotniczej – rodziła się współczesna demokracja. Każde ustępstwo władzy wobec ludu stawało się nowym szczeblem wzrostu i wpływów i znaczenia klasy robotniczej. I trudno nie przyznać pewnej racji konserwatystom stalinowskim, gdy wyrażają niepokój o losy całego systemu, jeśli władza będzie szła dalej po drodze ustępstw. Ale zmiany, które zachodzą od czasów śmierci Stalina, nie są owocem widzimisię nagle odmienionych współpracowników dyktatora, lecz trzeźwej oceny sytuacji wewnętrznej i sił społecznych, które wychodzą na arenę życia zbiorowego. Mamy więc pełne prawo sądzić, że rozpoczęty proces będzie się rozwijał dalej, potęgując oddziaływanie opinii publicznej i aktywizując szerokie masy ludu pracującego.

Procesy rozwojowe w Polsce

Przeciętny Polak nie potrzebuje sięgać do wspomnień dziadów czy przebijać się jak współczesny Rosjanin przez mur fałszerstw i zatajeń innych form życia niż te, które stworzyła tresura kilkudziesięciu lat monopolu intelektualnego panującej partii. Świadomość utraty wolności, poczucie krzywdy osobistej i narodowej, bunt wewnętrzny przeciwko narzucanym obcym, rosyjskim wzorcom w życiu państwa i obywateli określają postawę duchową każdego bodaj Polaka, nie wyłączając tych, którzy noszą w kieszeni paszport partyjny. Stąd to zrodził się Poznań i Październik, stąd w przemianach wewnętrznych Polska wysunęła się na pierwsze miejsce.

Partia komunistyczna – PZPR – usiłuje zatrzymać ustępstwa wobec społeczeństwa na poziomie swobód osobistych, uzyskanych w wyniku przełomu 1956 roku. Sprzyja temu stan apatii, wywołany załamaniem się nadziei związanych z Październikiem. Potężnym atutem w tych zabiegach komunistycznego konserwatyzmu jest szantaż groźbą interwencji Związku Radzieckiego, gdyby zmiany wewnętrzne szły dalej i głębiej. Apatia mas jest zjawiskiem zawsze towarzyszącym przegranej batalii, ale jej trwanie nie jest wieczne. Można przytoczyć wymowne daty: w 33 lata po powstaniu 1830 roku mieliśmy drugie powstanie, w 20 lat po nim rodzi się współczesny ruch socjalistyczny i podnosi znów sztandar walki, przychodzi rewolucja 1905 roku, po niej straszliwa reakcja, by w 13 lat później masy ludowe w najwyższym entuzjazmie przystąpiły do budowy Niepodległości, a wreszcie po klęsce drugiej wojny światowej i załamaniu się wszelkich nadziei w 1945 roku zaledwie upłynęło 11 lat i przyszedł Poznań i Październik.

Nie jest też wiecznym stan, w którym groźba interwencji Związku Radzieckiego może ciążyć na rozwoju wewnętrznego życia Polski. Hegemonizm radziecki w sercu Europy stoi w zbyt jaskrawej sprzeczności z rozwojowymi tendencjami świata, by mógł trwać długo. Jego osłoną ideologiczną jest powoływanie się na zagrożenie „systemu socjalistycznego” przez siły reakcji kapitalistycznej. Ale co zostanie z tego listka figowego hegemonizmu rosyjskiego, gdy nastąpi znormalizowanie życia międzynarodowego chociażby w formie słynnej „koegzystencji pokojowej”? W warunkach pokojowej konkurencji dwu systemów, gdy każdy naród będzie musiał wydobyć z siebie maksimum wysiłku zbiorowego i wykorzystywać każdą sposobność do ulepszenia swej gospodarki i warunków życia obywateli, muszą pęknąć wszelkie ramy krępujące swobodę stosunków między narodami. Musi wówczas potęgować się osmoza interesów i idei między dziś sztucznie separowanymi narodami i grupami narodów, musi rosnąć wszędzie na świecie opór przeciw gwałceniu praw narodów i obywateli. Odejście z pozycji blokowej hegemonii i uznanie nie tylko formalne, lecz i faktyczne równości i wolności swych sąsiadów stanie się życiową koniecznością dla Związku Radzieckiego. Nie bez słuszności krytyka jugosłowiańska wskazuje, że przejście do współżycia pokojowego jest sabotowane przez biurokrację rosyjską, obawiającą się, że straci ostatecznie przywileje „starszego brata”. Ale bez pokojowego znormalizowania stosunków pozostaje w perspektywie tylko katastrofa termo-jądrowa.

Ku następnym etapom rozwoju

Istniejąca sytuacja daje nadzieję, że rozwój może się potoczyć po torze stopniowego rozszerzania swobód wewnętrznych z dziedziny osobistego życia człowieka na jego życie obywatelskie. Rządząca grupa musi sobie zdawać sprawę, jak kruche są podstawy jej władzy. Siła PZPR jest tylko pozorem i po Październiku, który w pełni odsłonił tę prawdę, proces rozkładu wewnętrznego raczej się pogłębił. Monopol ideologiczny i organizacyjny wypełnił szeregi partii karierowiczami, którzy przybrali barwę komunistyczną, by usadowić się na szczytach partii i państwa lub zdobyć pokrywkę dla najzwyklejszych spekulacji. Jaka może być więź wewnętrzna partii, gdy większość jej członków ma pełną świadomość, że dla wielu przywódców więcej znaczy interes Związku Radzieckiego i całości ruchu komunistycznego, niż interes własnego narodu?!

W tym stanie rzeczy konfrontacja z jaskrawo występującymi sprzecznościami i trudnościami organizowania życia państwa metodami odrzucanymi przez ogromną większość społeczeństwa musi prowadzić do wewnętrznych konfliktów na szczytach partii i zażartych walk między poszczególnymi klanami. Upadek autorytetu Gomułki przyśpiesza zaostrzenie wewnętrznych antagonizmów. Idące z tym w parze rozprzężenie aparatu partyjnego już raz w Październiku pozwoliło wyzwolić się energii społecznej. Czy podobna sytuacja znów się nie ukształtuje?

Tak czy inaczej jest rzeczą ogromnej wagi, by przy nowej okazji przejawienia się woli mas pracujących, posiadały one wyraźną orientację, w jakim kierunku powinny iść przemiany wewnętrzne, gdy otworzą się możliwości bezpośredniej presji społeczeństwa.

Droga polskiego socjalizmu

Nie oznacza to bynajmniej, żeby PPS usiłowała dzisiaj stwarzać w kraju organizacyjne ramy dla swej działalności. Nie przyszedł jeszcze czas na te końcowe konsekwencje rozwoju stosunków. Powoływanie dziś organizacji w kraju byłoby tylko na rękę policji bezpieczeństwa, dając jej pretekst do represji powstrzymujących proces rozwojowy. Nie sposób zresztą określić dzisiaj formy organizacyjnej, jaką przybierze ruch mas pracujących, gdy osiągnięte zostaną warunki jego legalnego istnienia. PPS wchodzi obecnie w życie polskie wyłącznie jako czynnik krystalizujący, scalający opinię ludzi pracy przy konkretnym programie niezbędnych zmian, mających na celu wolność narodową i socjalizm.

Program niezbędnych zmian

1. na przyjęciu odpowiedzialności wraz z całym narodem za utrzymanie państwa polskiego i obronę jego interesów,

2. na przyjęciu za podstawę planu zmian w ustroju wewnętrznym Polski faktu zniesienia własności kapitalistycznej i potrzeby zachowania własności publicznej środków produkcji o zbiorowym charakterze ich użytkowania,

3. na zaktualizowaniu starej zasady, że socjalizm może być realizowany tylko świadomym wysiłkiem mas ludowych, a nie drogą biurokratycznej dyktatury,

4. na ocenie sytuacji w tym sensie, że w obecnych warunkach wszystkie siły polskiej demokracji mogą i powinny się skupić na zadaniu realizowania socjalizmu w warunkach wolności, czujnej dbałości o człowieka i skutecznej kontroli społeczeństwa nad poczynaniami władzy.

Wbrew usiłowaniom partii komunistycznej, zmierzającym do utożsamienia państwa polskiego z jego dzisiejszym rządem, jak również wbrew opinii prawicowych kół politycznych w tym samym orientujących się kierunku, Polska Partia Socjalistyczna przeprowadza wyraźne rozgraniczenie tych pojęć. Stając w obronie zachodniej granicy i oddziałując w tym duchu na opinię demokratyczną świata, dążąc do zapewnienia Polsce pomocy i sympatii Zachodu, czy ciesząc się z każdego sukcesu i każdego kroku naprzód w rozwoju społecznym i gospodarczym kraju, PPS tym ostrzej reaguje na wszystkie zjawiska ujemne i przejawy polityki szkodliwej, niegodnej państwa i narodu polskiego. Dlatego też PPS nie zaprzestanie walki z polityką partii komunistycznej, która pomniejsza znaczenia Polski w życiu świata, podporządkowuje państwo woli Związku Radzieckiego, gwałci interesy ludności, uprawia wyzysk mas pracujących, tłumi dążenia do realizacji podstawowych swobód wolnego człowieka. Pełne uświadomienie zła, jakie przynosi dyktatura komunistyczna, rozpowszechnienie tej świadomości, przekucie jej w konsekwentną koncepcję polityczną koniecznych zmian – PPS uważa za najważniejszy obowiązek w służbie interesów państwa polskiego. Ale właśnie ta dbałość o rzeczywiste i trwałe potrzeby państwa i społeczeństwa, pragnienie spełnienia twórczej roli w rozwoju kraju nakazuje nie tylko krytyczny stosunek do poczynań rządu, ale również sformułowanie postulatów wyrażających interesy narodu i dążenia jego mas pracujących.

Uspołecznienie środków produkcji

Totalne upaństwowienie pociągnęło za sobą nadmierny rozrost działalności organów państwowych, karykaturalne ich rozmnożenie, niedołęstwo w zaspakajaniu potrzeb ludności i niesłychane marnotrawstwo. Wyrosła chmara biurokratów różnego stopnia, których utrzymanie kosztuje społeczeństwo nawet więcej niż utrzymanie dawnych klas posiadających. Biurokracja ta, dysponując wszystkimi środkami produkcji, stała się czynnikiem wszechwładzy nad społeczeństwem, a co za tym idzie rości sobie prawo do wszechwiedzy i pogardliwego stosunku do człowieka. Dziesiątki lat eksperymentowania tego systemu w Związku Radzieckim i niemały już czas doświadczeń w innych krajach, gdzie komunizm uchwycił władzę, wykazały dostatecznie jasno, że nie mamy tu do czynienia z przejściową chorobą początków eksperymentu, lecz ze zjawiskiem chronicznym, organicznie związanym z samym założeniem totalnego upaństwowienia.

Wyjście z tego stanu rzeczy jest tylko jedno: nie ma mowy o powrocie do stosunków kapitalistycznych, trzeba na gruncie wytworzonych stosunków własnościowych przejść zdecydowanie do realizacji socjalistycznej koncepcji uspołecznienia, to znaczy oddania środków produkcji zbiorowego użytkowania pod bezpośredni zarząd producentów – robotników, techników i pracowników umysłowych oraz spożywców. Nie ma innego sposobu okiełznania biurokracji i niedopuszczenia, by przekształciła się, jak w ZSRR, w nową klasę rządzącą i uprzywilejowaną.

Ale to nie wyczerpuje sprawy. Pozostaje zagadnienie oswobodzenia państwa z tysiąca drobnych funkcji gospodarczych, których państwo nie jest w stanie należycie spełnić, a doskonałe zastosowanie może tu mieć swobodna inicjatywa gospodarcza obywateli. Dlatego mówimy o uspołecznieniu środków produkcji zbiorowego użytkowania, gdzie trzeba wielkich kapitałów i zatrudnienia dużej liczby pracowników. Drobna wytwórczość, rzemiosło, usługi różnego rodzaju, poczynając od restauracji, kończąc na stacjach benzynowych, winny się znaleźć w ręku spółdzielni i prywatnych przedsiębiorców postawionych w warunkach konkurencji wzajemnej i konieczności zabiegania o odbiorcę przez ulepszenie produkcji i obsługi klienta.

W przełomie październikowym wykruszyło się wiele wzorców sowieckich. Opór chłopski przezwyciężył absurdalną politykę przymusowej kołchozacji rolnictwa, co pozwoliło na pewne znormalizowanie stosunków na tym ważnym odcinku życia gospodarczego. Rewolucyjna inicjatywa robotników powołała do życia Rady Robotnicze, będące prawdziwym początkiem drogi ku uspołecznieniu. Padły obietnice wzmocnienia produkcji na potrzeby konsumenta, decentralizacji kierownictwa przedsiębiorstwami i pomocy dla dźwignięcia drobnej produkcji prywatnej i rzemieślniczej. Reakcja popaździernikowa pogrzebała te plany stworzenia polskiego modelu gospodarczego, Rady robotnicze sprowadziła do roli czysto dekoracyjnej, a wszelką inicjatywę prywatną niszczy rujnującą polityką podatkową.

Czy drobna produkcja prywatna prowadzi do odrodzenia kapitalizmu?

Teoria ta jest fałszywa i pełna obłudy. Fałszywa, bo państwo władając całym wielkim przemysłem, wszystkimi surowcami przemysłowymi, monopolem handlu zagranicznego, systemem banków i kredytów rozporządza dostateczną ilością środków zabezpieczających przed powstaniem na gruncie drobnej produkcji potężnych koncernów zdolnych do wpływania na bieg życia społecznego. Ustawodawstwo pracy całkowicie zabezpiecza przed wyzyskiem robotników, a swobodnie zawierane umowy zbiorowe mogą nawet robotnikom w prywatnych przedsiębiorstwach zapewnić lepsze warunki pracy i wynagrodzenia, niż te jakie są praktykowane w sektorze publicznym.

Tutaj ujawnia się obłuda teorii komunistycznej, bo właśnie ta obawa przed większą sprawnością gospodarczą przedsiębiorstw prywatnych, obawa, że mogą dać lepsze zarobki, że lepiej obsłużą klientów, że będą zabiegać o rynek i stworzą groźną konkurencję dla nieudolności biurokratycznej, to właśnie gra główną rolę w oporach biurokracji. Ale interes konsumenta, interes normalnego rozwoju gospodarki, potrzeba rozwinięcia rzeczywistych bodźców dla wydobycia ze społeczeństwa największej wydajności nakazują zerwać z teorią, która już dawno zbankrutowała.

Rozumie się, dużą część funkcji drobnej przedsiębiorczości i rozmaitych usług może i powinna objąć organizacja spółdzielcza, ale i ona potrzebuje ostrogi konkurencji, by nie ugrzęznąć w rutynie i samozadowoleniu funkcjonariuszy. Dlatego też ruch spółdzielczy nigdy nie żądał dla siebie monopolu i w dostosowaniu się do warunków konkurencji widział zawsze niezbędny element zachowania pełnej sprawności gospodarczej.

Uaktywnienie mas pracujących

Nie usprawiedliwia tego w najmniejszym stopniu często słyszany argument o nieprzygotowaniu mas do spełniania funkcji kierowniczych, o potrzebie zdyscyplinowania klasy robotniczej i kierowania nią na każdym kroku. Ten kaporalizm komunistyczny [tak w oryginale – kaporalizm to być może kalka językowa z francuskiego „caporalisme”, rządy wojskowe, tu jako synonim rządów totalnych, całkowicie odgórnych – przyp. redakcji Lewicowo.pl] ma nie większe uzasadnienie niż paternalizm kapitalistyczny. Niewątpliwie klasa robotnicza w swej masie nie jest przygotowana do należytego spełniania funkcji kierowniczych i kontrolnych, ale jedyną socjalistyczną metodą wychowawczą jest postawienie klasy robotniczej wobec pełnej odpowiedzialności społecznej za swe postępowanie i los instytucji jej powierzonych. Na tej drodze tylko można też przygotować wyrosłe z masy kadry organizatorów i społeczników, stanowiących wewnętrzne wiązadło każdej grupy społecznej. Wspaniałym doświadczeniem skuteczności tej metody było organizowanie w Polsce sieci Kas Chorych, zarządów miejskich, organów ruchu zawodowego i spółdzielczego. W tej akcji, gdzie sami robotnicy mieli pełną swobodę decyzji i wyboru dróg działania, wyrosła cała plejada działaczy robotniczych, a grunt był chyba przed pół wiekiem mniej przygotowany niż dzisiaj. Metodą komunistyczną można wyciągnąć z masy robotników tylko chmarę aktywistów, najczęściej karierowiczów, z reguły ludzi zrywających z klasą robotniczą i zamieniających się w zwykłych podrzędnych biurokratów.

Obok apatii i zniechęcenia do udziału w życiu zbiorowym szerzy się, zresztą w ścisłym związku ze zjawiskiem powyższym, straszliwy w swych konsekwencjach brak poszanowania dla własnej pracy i własności publicznej. Złe, ale konieczne dla utrzymania się przy życiu obyczaje okupacyjnych czasów nie zanikły wraz z okupacją, lecz niestety znalazły żyzny grunt w konsekwencjach polityki i gospodarki dyktatury komunistycznej. Gdy normalny zarobek nie wystarcza dla pokrycia potrzeb własnych i rodziny, zatrudnienie podstawowe musi być lekceważone; pracownik musi szukać jakiegoś drugiego zajęcia, jakiegoś zatrudnienia dodatkowego, a co najgorsze, łatwo ulega pokusie przywłaszczenia materiałów lub gotowych produktów, byle pokryć i zatkać dziurę w swym nędznym domowym budżecie. Sprzyja temu także brak na rynku wielu przedmiotów i surowców niezbędnych w życiu codziennym, a produkowanych bądź tylko dla potrzeb sektora publicznego, bądź też na eksport.

Inna sprawa to działalność szajek oszustów, wykorzystujących wszechwładztwo biurokracji i brak kontroli nad jej działalnością. Te wielkie oszustwa można i trzeba opanowywać represją, ale masowe rozmijanie się z prawem szarych pracowników jest do usunięcia tylko w warunkach zmiany całej polityki społecznej i gospodarczej w kierunku podniesienia zarobków i rozwijania produkcji na potrzeby konsumenta.

Bez demokracji nie ma uzdrowienia stosunków

Drugim warunkiem zasadniczym naprawy Rzeczpospolitej jest otworzenie szerokiego pola inicjatywie obywateli przez usamodzielnienie i rozwój instytucji samorządowych, zarządzających sprawami lokalnymi i instytucjami użyteczności publicznej oraz parlament pochodzący z wolnych wyborów, koronujący system czynnego udziału społeczeństwa w kontroli rządu i kształtowaniu całej polityki państwa. To właśnie jest istotą pojęcia demokracji, bez której nie ma obywateli, są tylko poddani panującej jednostki czy grupy.

Partia komunistyczna mówi dziś często o zdemokratyzowaniu życia, przyznając tym samym, że demokracja w Polsce nie istnieje. Ale na mówieniu się kończy, bowiem nie ma i nie może być demokracji bez uznania wielokierunkowości ideologicznej i uznania prawa do opozycji. Monopartia, niezależnie czy bez osłonek, czy też jak w Polsce przysłonięta formalnie istniejącymi partiami satelickimi, jest zaprzeczeniem swobodnego wyboru ideologicznego i barierą przemocy, zagradzającą drogę do aktywności publicznej mas pracujących. Przynosi to zresztą fatalne skutki dla samej partii komunistycznej, czyniąc ją zbiorowiskiem arywistów i karierowiczów. Trzeba z całą siłą postawić sprawę: tylko otworzenie możliwości swobodnego wyboru ideologicznego i grupowania się obywateli według pokrewieństwa poglądów na sprawy publiczne może zmobilizować siły społeczne do twórczej pracy w budowie nowego ustroju społecznego i politycznego Polski.

Dwa argumenty komunistyczne

Pierwszy argument nie odpowiada rzeczywistości, bo w szeregu krajów demokratycznych działa system dwu lub trzypartyjny. Istnieje wiele sposobów zapobiegających zarówno nadmiernemu rozproszkowaniu organizacji politycznych, jak też uniemożliwiających działanie organizacji faszystowskich, czy w ogóle mających za zadanie obalenie istniejącego ustroju środkami gwałtu i terroru. Jest to sprawa odpowiednich ordynacji wyborczych i przepisów konstytucyjnych, które doskonale mogą się zgadzać z zasadami demokracji.

Drugi argument jest pełen obłudy: nie ma w Polsce zjednoczenia klasy robotniczej. Powstanie PZPR było wynikiem oszustwa i gwałtu. Oszustwem było proklamowanie zasady, że następuje zsyntetyzowanie ideologii komunistycznej i socjalistycznej, bo wnet po „zjednoczeniu” partia przybrała ideologię komunistyczną, depcząc i plugawiąc wszystko, co jest związane z historią i ideologią polskiego ruchu socjalistycznego. „Zjednoczenie” było gwałtem, bo dokonane zostało wbrew woli członków koncesjonowanej PPS i towarzyszyło mu usunięcie z połączenia setek tysięcy członków tej partii, by ułatwić strawienie pozostałych. PZPR utrzymuje się też w obecnym stanie tylko dzięki gwałtowi nad sumieniami swych członków, bowiem ogromna ich większość jest komunistami tylko z imienia w wyniku kompromisu życiowego.

Zresztą jest jasne, że póki na świecie istnieje rozłam, wywołany przez komunistów, panuje zróżnicowanie poglądów w światowym ruchu robotniczym, Polska ani żaden inny kraj nie może być zadziwiającym wyjątkiem, gdzie nagle zniknęło zróżnicowanie ideologiczne. Jedność ruchu robotniczego można i trzeba budować tam, gdzie chodzi o zadania jednako zrozumiane i odczuwane przez wszystkich robotników. Ruchy zawodowy i spółdzielczy są naturalnymi terenami realizacji jedności robotniczej. Tak też ruchy te były traktowane w Polsce: Gomułka czy Bierut mogli pracować i pracowali obok pepesowców [autor ma na myśli przedwojenną działalność Gomułki w związkach zawodowych oraz Bieruta w ruchu spółdzielczym – przyp. redakcji Lewicowo.pl]. Bez swobody organizowania się ideologicznego ruch robotniczy pozostaje bez duszy i musi się stawać bezwolnym narzędziem w ręku biurokracji, tracąc nawet prawo do nazwy ruchu robotniczego.

Wolność w wyborze koncepcji społecznej czy politycznej, swoboda przekonań i wierzeń, a tym samym wielokierunkowość poglądów w łonie ruchu robotniczego, jest nieodzownym warunkiem twórczej roli dziejowej klasy robotniczej i całego ludu pracującego. Dlatego też deklaracja PPS wysuwa z całym naciskiem postulat odzyskania niezależności przez wszystkie formy ruchu mas pracujących.

Pierwszy krok ku demokracji

Po latach panowania dyktatury komunistycznej, niszczącej więzy organizacyjne, zniekształcającej najbardziej elementarne pojęcia polityczne i społeczne, wywyższającej tyranię jako szczytowy przejaw wolności, nędzy zaś i zniewoleniu mas nadającej miano socjalizmu – odbudowanie racjonalnej organizacji politycznej społeczeństwa nie jest rzeczą prostą i łatwą. Tym bardziej, że nikt rozsądny nie może życzyć sobie powrotu do czasów, gdy kilkadziesiąt partii ubiegało się o poparcie obywateli siłą rzeczy zdezorientowanych w takim gąszczu, często to samo głoszących programów. Monopolistycznej koncepcji komunistycznej musi być przeciwstawiona skoncentrowana wola wszystkich elementów stojących na stanowisku budowy socjalizmu w warunkach demokracji. Wola ta musi wykrystalizować się i okrzepnąć, czego warunkiem jest właśnie swoboda organizacji mas pracujących.

Takie ujęcie sprawy wywołało już zarzuty i oskarżenia PPS, że troszczy się ona tylko o siebie bez uwzględnienia prawa do organizacji dla wszystkich. Jest to wielkie nieporozumienie. Co to znaczy dla wszystkich? Bezsprzecznie PPS nie ma zamiaru wygrzebywać z ognia kasztanów, które żywiłyby tendencje faszystowskie czy dyktatorskie, pragnące zastąpić obecną dyktaturę innym systemem tyranii. Z drugiej strony, mówiąc o swobodnej organizacji mas pracujących i głosząc zasadę wielokierunkowości ideologicznej, PPS nie zagradza drogi żadnemu prądowi, który może wyłonić się z życia polskiego. Społeczeństwo zaś polskie zostało całkowicie sproletaryzowane i jego ogromną większość stanowią masy pracujące. Wszelkie prądy wyrastające z koncepcji kapitalistycznych czy obszarniczych nie mają żadnego znaczenia, a gdyby pojawiły się w życiu polskim, mogą odgrywać tylko rolę dekoracyjnego anachronizmu, jak przed wojną stronnictwo monarchiczne. To nie jest problem, którym PPS musi się zajmować.

Polska Partia Socjalistyczna powstrzymuje się nawet od określenia form organizacyjnych, jakie winien przybrać przeciwstawiający się komunizmowi prąd demokracji społecznej i politycznej. Jest to sprawa, którą musi rozstrzygnąć sam lud pracujący w walce o przywrócenie demokracji. Rzeczą istotną dzisiaj jest stwarzanie warunków pozwalających na dokonanie wyboru takich form organizacyjnych. Na to kładzie nacisk deklaracja celów i zadań PPS, nie kusząc się o narzucanie konkretnych projektów, na których treść musi wpłynąć wiele jeszcze okoliczności.

Zjednoczony front polskiej demokracji

Te ośrodki mają różne założenia ideologiczne i filozoficzne. Można wśród nich znaleźć nie tylko wyznawców socjalizmu demokratycznego, ale i komunistów rewidujących swe założenia ideologiczne i taktyczne, nie tylko zwolenników doktryny chrześcijańsko-społecznej, ale i zwykłych demokratów, szukających realizacji ideałów wolności osobistej i politycznej. Myśl przewodnia tych rozproszonych ośrodków swobodnego myślenia jest jednak w gruncie rzeczy wspólna: przyszłość należy budować na istniejących podstawach gospodarczych i społecznych, nadając im tylko inną nadbudowę organizacyjną państwa i społeczeństwa. A więc socjalizm w warunkach swobody narodowej i demokracji.

Taki jest wspólny mianownik tych wszystkich żywych prądów w życiu polskim i nie może być inaczej, gdy prądy te korzenią się w masach ludu pracującego, a dokonane przemiany społeczno-gospodarcze stawiają każdego Polaka wobec wyboru: czy wrócić do kapitalizmu, a więc oddać dorobek kolosalnego wysiłku społeczeństwa, okupiony bezmiarem cierpień i ofiar, na łup prywatnych przedsiębiorców kapitalistycznych, czy też stworzyć warunki zarządu społecznym kapitałem takie, by człowiek pracy mógł się czuć rzeczywistym ich gospodarzem – a to właśnie oznacza uspołecznienie środków produkcji, co stanowi istotę socjalizmu.

Kapitalnym problemem naszej epoki jest więc przekształcić te rozproszone ośrodki myśli demokratycznej w jeden potężny prąd opinii publicznej, z którego będzie się mógł wyłonić w stosownych warunkach ruch zdolny do przeciwstawienia się komunistycznej metodzie rządów i organizacji społeczeństwa. Czy jest to możliwe przy istnieniu wielkich rozbieżności w poglądach filozoficznych i koncepcjach ideologicznych?

Że jest to możliwe, żywym przykładem może służyć Partia Pracy Wielkiej Brytanii. Niejednego spośród nas wychowanych w starych tradycjach politycznych może dziwić, gdy na konferencjach Partii Pracy obok wojujących ateistów zasiadają księża z krzyżem na piersiach, ale na tym właśnie polega siła ruchu demokratycznego i socjalistycznego, że wyszedł z powijaków kółek ideologicznych i potrafi skupiać zwolenników określonego programu przemian niezależnie od tego, na jakiej podstawie filozoficznej czy doktrynalnej dana jednostka doszła do uznania potrzeby takiego programu.

Przeszkody do takiego zjednoczenia sił mogą się rodzić tylko z nietolerancji i uprzedzeń, ale to da się i trzeba opanować dobrą wolą wspólnego działania. Tym bardziej, że nie ma innej drogi dla stworzenia siły mogącej przeprowadzić nasz kraj na pożądane tory rozwoju. I dlatego chyba największe znaczenie ma idea sformułowana w deklaracji PPS: „Koordynacja tych wszystkich sił (demokratycznych) i skupienie ich na platformie socjalizmu demokratycznego jest podstawowym problemem obecnego okresu historii Europy Środkowo-Wschodniej”. Deklaracja celów i zadań PPS jest próbą określenia takiej wspólnej platformy. Wszystkie kontakty z ludźmi z kraju, którzy żywią zainteresowania sprawami publicznymi niezależnie od ich przeszłości politycznej czy dojrzałości dopiero w warunkach życia powojennego świadczą, że główne myśli przewodnie tej deklaracji odpowiadają tendencjom panującym w środowiskach demokratycznych. Pozostawiając każdemu pełną swobodę poglądów osobistych PPS wyznacza szlak, po którym mogą i powinni pójść wszyscy, którym droga jest wolność narodowa, demokracja i socjalizm.

Zygmunt Zaremba

Powyższy tekst ukazał się jako przedmowa do broszury „Cel i droga. Dwa dokumenty”, zawierającej publikowane już przez nas „Cele i zadania PPS”  oraz deklarację „Alternatywa socjalistyczna w krajach Środkowo-Wschodniej Europy”, przyjętą przez XI Konferencję Unii Socjalistycznej Europy Środkowo-Wschodniej. Od tamtej pory tekst Zaremby prawdopodobnie nie był wznawiany. Na potrzeby Lewicowo.pl przygotował go Wojciech Goslar.

Przypisy:

1. Na Zjeździe konstytucyjnym organizacji PPS na wychodźstwie zadanie podstawowe PPS wobec emigracji zostało sformułowane w sposób następujący: „...zjednoczyć obóz demokratyczny polski, stwarzając zeń na obczyźnie gwarancję niedopuszczenia do reakcji politycznej i społecznej w Polsce po obaleniu rządów marionetek komunistycznych”.

2. Niestety ten rozwój wewnętrzny PPS nie obył się bez strat. Odpadło z szeregów kilku działaczy partyjnych. W związku z pałacowym „zamachem stanu” Augusta Zaleskiego zerwał z Partią Adam Pragier, opowiadając się za nowym panem „zamku”, jak nazywa się w Londynie dawną rezydencję prezydenta Rzeczypospolitej w czasie wojny; w roku 1960 Adam i Lidia Ciołkoszowie nie zechcieli się poddać uchwałom Partii, zmierzającym do zasadniczej zmiany tzw. Aktu Zjednoczenia i wycofania się z TRJN.

3. Unia Socjalistyczna Środkowo-Wschodniej Europy jest zrzeszeniem 10 partii socjalistycznych z krajów opanowanych przez dyktaturę komunistyczną. Unia jest afiliowana do Międzynarodówki Socjalistycznej i działa w jej ramach na prawach pełnej autonomii. Ramowy program socjalizmu demokratycznego, przeciwstawiający się komunizmowi, został opracowany przez Unię i ogłoszony pod nazwą „Alternatywa socjalistyczna w krajach środkowo-wschodniej Europy”. Tekst tego dokumentu podajemy w drugiej części naszej publikacji.

4. Manewry sił wojskowych NATO w 1962 roku wyznaczyły sobie jako zadanie lotnicze w ewentualnym konflikcie wojennym ze Wschodem odcięcie bombardowaniem atomowym zaplecza sił sowieckich „na obszarze Wisły”. Innymi słowy plany wojenne wyznaczają Polskę jako teren do zrównania z ziemią i zamienienia wszystkich centralnych ośrodków naszego życia z Krakowem, Warszawą i Poznaniem w pustynię, zakażoną zabójczym promieniowaniem. Ludobójstwo Hitlera było dziecinną zabawką w porównaniu z planami nowej wojny.

5. Gdy w wydanej w kraju Encyklopedii przy moim nazwisku umieszczono uwagę jakobym był przeciwnikiem Polski Ludowej, natychmiast zaprotestowałem publicznie: całe życie walczyłem o Polskę Ludową, jestem tylko przeciwnikiem systemu rządów panujących obecnie w Polsce.

6. Rzut oka na statystykę obrotów gospodarczych między Polską a ZSRR uwidacznia jednostronne uzależnienie Polski od Związku Radzieckiego: gdy prawie trzecia część handlu zagranicznego i to w dziedzinach decydujących o istnieniu całych gałęzi przemysłu jest skoncentrowana na jednym rynku – Związku Radzieckiego – zależność ta manifestuje się najbardziej jaskrawo. Oto kilka liczb charakterystycznych: Obroty handlu zagranicznego Polski w odsetkach: Kraje                          Rok 1959              1960                  1961

Związek Radziecki        27,3%                 31,2%              29,0%

Inne kraje „socjalistyczne”  32,3%         31,7%              32,1%

Pozostałe kraje            40,4%                    37,1%             38,9% Polska importowała ze Związku Radzieckiego w odsetkach całego importu danego towaru: Z kraju                      Rok 1959              1961

Ropy naftowej            100,0%               97,3%

Produktów naftowych  70,4%                69,3%

Rudy żelaznej               75,5%                79,5%

Rudy manganowej        97,8%                72,6%

Bawełny                       58,1%                 55,0% Polska eksportowała do Związku Radzieckiego w tych samych latach: Tkaniny wełniane        67,2%             70,4%

Tkaniny lniane            48,4%             36,0%

Wagony towarowe      59,3%             72,5%

Wagony osobowe       98,4%              86,0%

Statki                           75,2%              54,7% Zdobycie możności swobodnego powiązania się gospodarczego z wszystkimi krajami świata według własnego wyboru i w warunkach pełnej konkurencji jest pierwszym warunkiem niezależności gospodarczej jak i politycznej.

Zygmunt Zaremba (1895-1967) – wybitny działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, jej radykalnego skrzydła, w międzywojniu kilkakrotnie poseł na Sejm, ceniony publicysta i redaktor prasy lewicowej (m.in. „Robotniczego Przeglądu Gospodarczego”), działacz spółdzielczości robotniczej, teoretyk polskiego socjalizmu. We wrześniu 1939 r. pomysłodawca i organizator Robotniczych Batalionów Obrony Warszawy. W czasie okupacji współtwórca PPS – WRN (Wolność, Równość, Niepodległość), antyhitlerowskiej i antysowieckiej. Współautor Programu Polski Ludowej – wizji przemian ustrojowych w Polsce powojennej. Od początku roku 1944 jeden z przedstawicieli socjalistów w podziemnej Radzie Jedności Narodowej. Uczestnik Powstania Warszawskiego w Śródmieściu, redagował w jego trakcie dziennik „Robotnik”. Po kapitulacji pozostał w podziemiu, nie ujawniając się również po wkroczeniu Sowietów i ustanowieniu władz komunistycznych. Od roku 1946, zagrożony aresztowaniem przez komunistów, na emigracji politycznej we Francji, gdzie współtworzył zagraniczny ośrodek socjalistów polskich oraz prowadził ośrodek wydawniczy, propagujący za pomocą czasopism i książek ideały lewicy antykomunistycznej. Nie powrócił do kraju, zmarł na emigracji.

Kategorie:
• Antykomunizm
• Broszury, opracowania, fragmenty książek
• PPS
• Strategia i taktyka
• Teksty
• Teksty programowe
• Wobec PRL