Socjalizm w Austrii

Lidia Ciołkoszowa

[1958]

Projekt salzburski, projekt nowego programu Socjalnej Demokracji austriackiej, zwrócił na nowo uwagę ruchu robotniczego w całym wolnym świecie na ten mały kraj i na jego ruch socjalistyczny. Socjalistyczna Partia Austrii (die Sozialistische Partei Österreichs, w skróceniu SPÖ) pod względem ilości członków stoi dziś w Międzynarodówce Socjalistycznej na trzecim miejscu, po Labour Party brytyjskiej i Socjalnej Demokracji szwedzkiej. W Austrii jest ona najstarszą partią polityczną, a jej obecna siła i znaczenie w społeczeństwie są dowodem, że w ciągu blisko siedemdziesięciu lat swego istnienia umiała ona zdobyć sobie serca robotników austriackich.

Pierwsza placówka austriackiego ruchu socjalistycznego powstała przed dziewięćdziesięciu laty, w dniu 15 grudnia 1867 roku; było to Robotnicze Stowarzyszenie Oświatowe w Gumpendorfie (jeden z okręgów Wiednia). Austriacka partia socjalistyczna powstała na przełomie lat 1889/1890 na kongresie w Hainfeld z połączenia dwóch kierunków ruchu socjalistycznego: radykałów i umiarkowanych; przyjęty na tym kongresie program był programem marksistowskim. Na czele partii stanął dr Wiktor Adler, który stał się niezaprzeczonym autorytetem i najbardziej popularnym przywódcą socjalistycznym w Austrii. Tradycja istnienia dwóch kierunków z okresu przed kongresem w Hainfeld pozostała w austriackiej partii socjalistycznej wciąż żywa także i po połączeniu; skrzydło radykalne nadało socjalizmowi austriackiemu pewne odrębne cechy, różniące go od ruchów socjalistycznych w innych krajach europejskich. Na przełomie wieków powstała w Wiedniu tak zwana szkoła austromarksizmu z Karolem Rennerem i Ottonem Bauerem na czele, która w międzynarodowym ruchu robotniczym zajmowała stanowisko centrowe z silnymi akcentami radykalizmu.

W monarchii austriackiej przed ruchem socjalistycznym stał problem, którego inne partie socjalistyczne na zachodzie Europy nie musiały rozwiązywać: problem narodowościowy. Teoretyczne rozwiązanie tego zagadnienia znalazło sobie wyraz w wynikach prac Rennera i Bauera, zmierzających do przeobrażenia Austrii w demokratyczny związek samorządnych narodów. W praktyce życia organizacyjnego Wiktor Adler umiał znaleźć sposoby zapewnienia partiom socjalistycznym różnych narodowości w Austrii samodzielności i niezależności; zapobiegł on też rozwinięciu się nacjonalizmu niemieckiego w obrębie Socjalnej Demokracji austriackiej. W pamiętnikach Ignacego Daszyńskiego (tom I) czytamy: „Blisko trzy dziesiątki lat żyłem w niezmąconej przyjaźni z Wiktorem Adlerem, znakomitym wodzem proletariatu niemieckiego w Austrii, podziwiając nieraz jego geniusz polityczny zarówno jak i wielkość duszy... Dzięki rozumowi i genialnemu nieraz ujęciu spraw politycznych przez dra Wiktora Adlera stosunek nasz (to jest Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego) do niemieckiej partii w Austrii był bardzo dobrym, a nieraz serdecznym”. Takie stanowisko ułatwiało współpracę; gdy w r. 1897 w wyborach do parlamentu w Wiedniu w tak zwanej piątej kurii po raz pierwszy zdobyli mandaty poselskie socjaliści polscy: Ignacy Daszyński w Krakowie i Jan Kozakiewicz we Lwowie – w parlamencie wstąpili oni nie do Koła Polskiego, ale do ogólnego klubu posłów socjalistycznych.

Istnienie silnego skrzydła radykalnego w łonie austriackiej partii socjalistycznej sprawiło też, że – inaczej niż w partiach socjalistycznych innych krajów, np. Niemiec – w socjalizmie austriackim żywa była jeszcze w pierwszej dekadzie wieku XX idea strajku powszechnego jako narzędzia walki politycznej. Gdy w roku 1905 wybuchła rewolucja w Rosji i w Królestwie Polskim, socjaliści w państwie austriackim zdecydowali się użyć broni strajku powszechnego w walce o równość prawa wyborczego. Na tle sytuacji rewolucyjnej pod caratem, jednodniowy strajk powszechny w Austrii w dniu 28 listopada 1905 roku sparaliżował życie w całej monarchii i doprowadził do zwycięstwa: powszechne i równe prawo głosowania dla mężczyzn stało się prawem. W maju 1907 roku w pierwszych wyborach, opartych na powszechnym i równym prawie glosowania, socjaliści uzyskali 22,7% głosów i zdobyli 87 mandatów, w czym było 50 Niemców, 24 Czechów, 6 Polaków, 5 Włochów i 2 Ukraińców. Wpływ polityczny socjalistów zaznaczał się coraz silniej.

Skrzydło radykalne sprawiło też, że w czasie I wojny światowej socjaliści austriaccy zaakceptowali antywojenne zasady, przyjęte przez ówczesną lewicę ruchu robotniczego na konferencjach w Zimmerwaldzie i Kientalu w Szwajcarii – i domagali się pokoju bez odszkodowań i bez aneksji. Symbolem antywojennej polityki socjalistów austriackich był zamach dokonany w roku 1916 przez Fryderyka Adlera, syna Wiktora, na premiera hr. Stürgha. Zamach ten i późniejszy proces Fryderyka Adlera wywołały silny wstrząs w społeczeństwie i popularyzację stanowiska socjalistów.

Wybuch rewolucji w Rosji i późniejsze zwycięstwo bolszewików nie spowodowało rozłamu w austriackim ruchu socjalistycznym, jak to się stało w innych partiach socjalistycznych świata. Stosunek do Rosji sowieckiej i ruchu komunistycznego wykrystalizował jednak odrębną pozycję austriackich socjalistów. Uważali oni za konieczne przywrócenie jedności ruchu robotniczego i dlatego postanowili nie wiązać się ani z odbudowującą się po wojnie Międzynarodówką Socjalistyczną tak zwaną drugą, ani też z Międzynarodówką Komunistyczną, czyli trzecią. Powołali oni do życia w Wiedniu w roku 1921 Wspólnotę Pracy Partii Socjalistycznych, tak zwaną międzynarodówkę drugą i pół – i wraz z kilkoma mniejszymi partiami socjalistycznymi, podzielającymi to stanowisko, podjęli próby mające na celu zlikwidowanie rozłamu w międzynarodowym ruchu robotniczym. Inicjatywa ich nie przyniosła – bo przynieść nie mogła – żadnych rezultatów; wroga postawa bolszewików wobec socjalizmu demokratycznego i terror w Rosji rozwiewał złudzenia socjalistów austriackich. W krótkim czasie, bo już w roku 1923, znaleźli się oni w Socjalistycznej Międzynarodówce Robotniczej, czyli w odrodzonej drugiej międzynarodówce, a Fryderyk Adler objął w niej funkcję sekretarza.

W pierwszej republice austriackiej w latach 1918-20 socjaliści brali udział w koalicji z partiami mieszczańskimi. Pomimo, że osiągnęli oni w okresie udziału w rządzie realizację znacznej części swego programu społecznego, zwłaszcza w zakresie ustawodawstwa ochronnego pracy, czuli się w koalicji niedobrze i wyszli z niej, przechodząc do opozycji. W nowej republice rozbudowali oni ogromnie sieć organizacji socjalistycznych, działających na wszystkich odcinkach życia społecznego i kulturalnego, specjalną uwagę poświęcając młodzieży i dziatwie robotniczej (Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, „Czerwone Sokoły”, czyli harcerstwo robotnicze i Młodzież Robotnicza). Obok socjalistycznych organizacji politycznych działały silne związki zawodowe; obejmowały one także związki zawodowe żołnierzy, przez co socjaliści zajęli w pierwszym okresie nowej republiki mocną pozycję w armii, która była w całości armią zawodowych żołnierzy. Największym osiągnięciem socjalistów austriackich w okresie międzywojennym była polityka samorządowa. Uczynili oni z Wiednia, miasta, którego mieszkańcy stanowią czwartą część całej ludności Austrii – model miasta opiekuńczego, wzór w tym zakresie dla całego międzynarodowego ruchu robotniczego. Ich samorządowa polityka podatkowa, budowlana czy szkolna, opieka nad matką i dzieckiem, opieka nad starcami, zapewniła czerwonemu Wiedniowi pierwsze miejsce w międzynarodowym dorobku socjalistycznego życia samorządowego. Entuzjazm, wiążący myśl socjalistyczną z praktyczną działalnością codzienną – oto charakterystyczne cechy socjalizmu austriackiego w tym okresie. Dzięki tym cechom klasa robotnicza w Austrii za swoją partię polityczną uznawała zawsze Socjalną Demokrację; komuniści byli grupą polityczną słabą, pozbawioną wpływów i znaczenia.

Gdy przed socjalistami austriackimi stanęła groźba rodzimego faszyzmu, niosącego zapowiedź zagłady wyzwoleńczym dążeniom klasy robotniczej, do obrony przed zamachami reakcji stanęła socjalistyczna organizacją zbrojna „Republikanischer Schutzbund” (Związek Obrony Republiki). Kryzys ekonomiczny lat 30. osłabił jednak klasę robotniczą i chociaż powstanie „Schutzbundu” w lutym 1934 roku wykazało niezwykłe poświęcenie i bohaterstwo robotników, była ona zbyt wyczerpana, by móc odeprzeć napór faszyzmu. Po powstaniu, faszyści austriaccy zakazali działalności partii socjalistycznej i związków zawodowych; partia socjalistyczna zeszła w podziemia konspiracji pod nazwą „Rewolucyjnych Socjalistów”. Jednakże walka zbrojna socjalistów austriackich z faszyzmem w roku 1934 ocaliła istnienie partii socjalistycznej na przyszłość. Po klęsce niemieckich socjalistów, którzy bez walki poddali się Hitlerowi (tak samo zresztą jak niemieccy komuniści), powstanie socjalistów austriackich – chociaż pokonane – przyniosło całemu międzynarodowemu ruchowi socjalistycznemu zastrzyk nowych sił, nowej wiary i nowej energii. Wejście niemieckich wojsk hitlerowskich do Austrii w marcu 1938 roku przypieczętowało los socjalizmu austriackiego, ale tylko na pewien okres czasu.

Po klęsce Niemiec w II wojnie światowej i po zwycięstwie aliantów, austriacka partia socjalistyczna wysunęła się na czoło życia politycznego w drugiej republice austriackiej. Na czele państwa, jako kolejni prezydenci republiki, stanęli socjaliści Renner, Körner i Scharf. Obecny prezydent dr Adolf Scharf w głosowaniu powszechnym w maju ub.r. otrzymał 51,12% głosów. W parlamencie wiedeńskim zasiada 74 posłów socjalistycznych na ogólną liczbę 165. W Wiedniu, poczynając od kwietnia 1919 roku socjaliści mają w radzie miejskiej większość; obecna rada miejska składa się z 59 socjalistów, 35 klerykałów i 6 komunistów. W prawie wszystkich innych większych miastach socjaliści albo stanowią większość, albo mają najsilniejsze frakcje w radach miejskich i mają tam swoich burmistrzów. W roku 1945, podobnie jak przedtem w roku 1918, głównym problemem Socjalnej Demokracji austriackiej w polityce wewnętrznej stało się zagadnienie koalicji rządowej. Od roku 1945 socjaliści austriaccy biorą udział w rządach koalicyjnych z Austriacką Partią Ludową (stronnictwo katolickie); po doświadczeniach pierwszej republiki, skłonność do koalicji jest teraz wśród socjalistów austriackich głębsza, niż w dawnych latach. W szerokiej koalicji rządowej widzieli oni podstawowy wymóg ocalenia niepodległości Austrii i oswobodzenia jej od obcych wojsk okupacyjnych, przede wszystkim sowieckich, teraz zaś w koalicji widzą zabezpieczenie ustroju demokratycznego; przecież „demokracje ludowe” Czechosłowacji i Węgier są najbliższymi sąsiadami republiki austriackiej – sąsiadami i zarazem wymownym ostrzeżeniem. Koalicja jest koniecznością także i dlatego, że żadna partia z osobna nie rozporządza większością w parlamencie.

Socjaliści austriaccy stale rosną w siłę i reprezentują dzisiaj interesy już nie tylko klasy robotniczej, ale i tak zwanych klas pośrednich: drobnych rolników, rzemieślników, drobnych kupców, a nadto posiadają obecnie silne wpływy wśród inteligencji pracującej, artystów i intelektualistów. Prąd radykalny, tak żywy od zarania w socjalizmie austriackim – i dziś jest żywy, lecz ostrze jego walki skierowane jest teraz przeciwko zdradzieckiej, reakcyjnej roli komunistów w ruchu robotniczym. Zasługą austriackiej Socjalnej Demokracji, jej postawy i jej działalności, jest zupełna klęska komunistów austriackich; w ostatnich wyborach parlamentarnych zdobyli zaledwie 3 mandaty poselskie. Rząd dusz proletariatu austriackiego dzierży, mocno Partia Socjalistyczna Austrii.

Dr Lidia Ciołkoszowa

Powyższy tekst pierwotnie ukazał się w piśmie „Robotnik” – centralnym organie Polskiej Partii Socjalistycznej na uchodźstwie, nr 3/1958, marzec 1958. Od tamtej pory nie był wznawiany.

Lidia Ciołkoszowa (1902-2002) – dr nauk historycznych, publicystka, działaczka ruchu socjalistycznego. Od 1920 r. członkini PPS, od 1934 r. wchodziła w skład Rady Naczelnej tej partii, mocno zaangażowania w prace Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Po wybuchu wojny na emigracji w Londynie, gdzie była członkinią Komitetu Zagranicznego PPS. Nigdy nie uznała władz komunistycznych w Polsce i nie wróciła do kraju po wojnie. W latach 1948-1960 wchodziła w skład Centralnej Rady PPS, po rozłamie w partii działaczka Centralnego Komitetu PPS. Po połączeniu struktur emigracyjnych PPS w roku 1987, wybrana przewodniczącą Centralnej Rady Partyjnej. Po upadku PRL-u, na XXV Zjeździe PPS w roku 1990 w Warszawie wybrana dożywotnio Honorową Przewodniczącą PPS. Autorka wielu tekstów publicystycznych, audycji radiowych i opracowań naukowych, z których najważniejsze są napisane wspólnie z mężem Adamem dwa tomy pracy „Zarys dziejów socjalizmu polskiego” (planowane kolejne tomy nie powstały z powodu śmierci A. Ciołkosza). Odznaczona Krzyżem Polonia Restituta przez Prezydenta Lecha Wałęsę.